1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Feyillerde morfonologiyalıq qubılıslar. Házirgi qaraqalpaq tilindegi bir qamaw hám tuyıq buwınlı l fonemasına tamamlanǵan feyillerge bir qatar forma jasawshı affiksleri qosılǵanda, túbirdiń aqırındaǵı l fonemasınıń túsip qalıp l -Ø morfonemasınıń payda bolıwı awızeki sóylew tili ushın tán bolǵan morfonologiyalıq qubılıs bolıp esaplanadı. Birinshiden, l fonemasına tamamlanǵan feyillerge bolımsız feyildiń =ma//=me affiksi qosılǵanda túbirdegi l foneması túsip qalıp aytıladı: salma - sama, kelme - keme, bolma - boma hám t.b. Biraq l fonemasına tamamlanǵan sonday fonetikalıq dúziliske iye ayırım feyillerge =ma//=me affiksi qosılǵanda ol túsip aytılmaydı: tolma, kúlme hám t.b. feyillerdegi l fonemasın túsirip aytıw múmkin emes. Ekinshiden, l fonemasına tamamlanǵan bir qatar feyil sózlerge shárt meyildiń =sa//=se affiksi qosılǵanda túbirdegi l foneması túsirilip aytıladı: bolsa - bosa, salsa - sasa, qalsa - qasa hám t.b. Biraq tol, jul hám t.b. feyillerge =sa//=se affiksi qosılǵanda túbirdegi l fonemasın túsirip aytıw múmkin emes. Úshinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge kelbetlik feyildiń =ǵan//=gen affiksi qosılǵanda l foneması túsip qalıp aytıladı: bolǵan - boǵan, kelgen - kegen, alǵan - aǵan hám t.b. Al jul, sol hám t.b. feyillerge =ǵan//=gen affiksi qosılǵanda l fonemasın túsirip aytıwǵa bolmaydı. Tórtinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge hal feyildiń =ıp//=ip affiksi qosılǵanda l hám onıń sońındaǵı ı foneması da túsip qalıp aytıladı: qalıp-qap, kelip- kep, bolıp - bop hám t.b. Al tol, jul, ol hám t.b. feyillerge =ıp//=ip affiksi jalǵanǵanda l fonemasın túsirip aytıwǵa bolmaydı. Besinshiden, l fonemasına tamamlanǵan ayırım feyillerge ózgelik dáreje jasawshı =ǵız//=giz affiksi qosılǵanda l foneması túsip qalıp aytıladı: kelgiz- kegiz, bolǵız-boǵız, alǵız-aǵız hám t.b. Al jul, kúl, bol hám t.b. feyillerge =ǵız//=giz affiksi qosılǵanda l foneması túsip qalmaydı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde birikken feyiller ádebiy til ushın tán emes. Al janlı sóylew tilinde almasıq hám sanlıqtan jasalǵan ráwishler menen et kómekshi feyili birigip aytıladı. Olar birigip aytılǵanda qısqartıw qubılısı júz beredi: olay et = óyt, bulay et = búyt, qalay etkende = qáytkende hám t.b. Sonday-aq hal feyil formaları ózinen keyingi kómekshi feyiller menen birigip aytıladı: alıp kel - ákel, alıp bar - apar, bara atır - baratır, kele atır - kiyatır hám t.b. Birikken feyillerdiń jasalıwında morfonemanıń túrli modelleri payda boladı: la - Ø, e - Ø, u - ú, lı - Ø, a - Ø hám t.b.
Qaraqalpaq tilindegi feyillerde l fonemasınıń túsip qalıp, l - Ø morfonemasınıń payda bolıwı sózdiń mánisine tásir etkende júz beredi. Biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı. Al ayırım feyillerde onıń túsip qalıwı sózdiń mánisine tásir etetuǵın bolsa onda bul jaǵdayda l foneması túsirilmeydi.
Házirgi qaraqalpaq tilinde =ra//=re qosımtası arqalı az sandaǵı atawıshlardan hám feyillerden awıspalı hám awıspasız feyiller jasaladı: quw - ra, taw - la, jay - ra, túy - re. Sonıń menen birge ayırım eliklewishlerden de dórendi feyiller jasaydı. Bul jaǵdayda ol eliklewish sózlerge tikkeley qosılmay, al olardıń arasında baylanıstırıwshı ń foneması payda boladı: mó- ń -re, ma- ń -ra hám t.b. Bunda Ø-ń morfoneması payda bolıp, ol feyil jasawshı affikstiń eliklewishten dórendi sóz jasawına baylanıslı kelip shıqqan. Al atawıshlardan hám feyilden feyil jasaǵanda bunday ózgeris bolmaydı.
Qaraqalpaq tilinde feyildiń dawamlı túrin jasawshı qospa affiks sıpatında kórsetilip kiyatırǵan =ıńqıra//=ińkire, =ımsıra//=imsire affiksleriniń quramın-daǵı =ıń//=iń, =ım//=im bólekleri túbir menen affiks morfemanı baylanıstırıwshı xızmet atqaradı. =Qıra//=kire, =sıra//=sire atawısh sózlerge hám eliklewishlerge tikkeley jalǵanıp, feyildiń dawamlı túrin jasaydı: gúrkire, kúlimsire, qansıra, ólimsire hám t.b. Al feyil sózlerge qosılǵanda ol tikkeley jalǵanbay, aralarında olardı baylanıstırıwshı =ıń//=iń, =ım//=im bólekleri payda boladı: barıńqıra, basıńqıra, jılamsıra hám t.b. Demek, bunda Ø- =ım//=im, Ø-=ıń//=iń morfemaları payda boladı.