1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Ádebiyatlar:
1.Курилович Е.Е. Очерки по лингвистике. –М.: Просвещение.1962.С.158
2.Земская Е.А.Современный русский язык.Словообразование. –М.: Просвещение. 1973.С.99.
3.Чурганова В.Г. Очерк русской морфонологии. С.34.
4.Гимпелевич В.С. Асемантемы как незначимые структкурные элементы слов. –Актуальные проблемы русского слоовоброзование. 1. –Самарканд: 1972.
5.Касевич В.Б. Морфонология. С.86-95.
6.Мирзақулов Т. Грамматика ўқитишнинг лингвистик асослари. - Тошкент: 1994.С.31-35.
7-tema. Sóz shaqaplarında morfonologiyalıq qubılıslar


Atlıqlarda hám almasıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar. Atlıq hár qanday tildegi eń úlken sóz shaqabı bolıp, ol ózine tán leksika-semantikalıq mánisine, grammatikalıq belgilerine iye boladı. Atlıq sózlerdiń sanı boyınsha kóp bolıwı, birinshiden, olardıń bizdi qorshaǵan dúnyadaǵı zat, qubılıslardıń ulıwma ataması bolıwına baylanıslı, ekinshiden, olardıń túrli sóz jasaw usıllarınıń járdeminde ónimli jasalıwına da baylanıslı. Házirgi qaraqalpaq tilindegi atlıqlar sóz jasaw usıllarınıń barlıq túrleri menen jasaladı. Ásirese atlıq affiksatsiya usılı menen ónimli jasalıw múmkinshiligine iye. Onda túbir morfemaǵa yamasa tiykarǵa sóz jasawshı morfemalar qosılıwı arqalı dórendi atlıqlar jasaladı. Bul usıl menen dórendi atlıqlar jasalǵanda ayırım morfemalarda dawıslı yamasa dawıssız fonemanıń túsip qalıp, onıń nol fonema menen almasıwı ushırasadı.
1. Atlıqtıń jasalıwı ushın tiykar bolǵan feyil morfema dawıslı fonemaǵa tamamlansa, oǵan dawıslıdan baslanǵan sóz jasawshı affiks qosılıp, dórendi atlıq jasalǵanda túbir morfemadaǵı sońǵı dawıslı fonema túsip qalıp, ol nol morfema menen almasadı. Máselen, tara+aq=tar aq, gúre+ek=gúr ek, keyi+is=key is hám t.b. Bunda a - Ø, e - Ø, i - Ø morfonemaları payda boladı.
2. Qaraqalpaq tilinde ayırım atlıqlardıń jasalıwında dawıslı fonemanıń túsip qalıwı túbir morfemanıń dawıslı fonemaǵa, al affiks morfemanıń dawıslı fonemadan baslanıwı sebepshi bolmaydı. Máselen, buyır+ıq=buyrıq, jıyır+ıq=jıyrıq hám t.b. Bunda ı -Ø morfoneması payda bolǵan. Bul morfonemanıń payda bolıwınıń sebebi atlıqlardıń tartımlanıwında payda bolatuǵın ózgerisler sıyaqlı boladı (Bul haqqında tómenirekte sóz etiledi.).
3. Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan birikken atlıqlarda da morfemalar shegarasında dawıslı fonemalar qatar kelip qalǵanda, olardıń aldıńǵısı túsip qaladı: xalqı+abad = Xalqabad, xoja+eli = Xojeli, awma+eser = áwmeser, moynı+aq=Moynaq hám t.b. Bularda ı -Ø, a -Ø morfonemaları payda bolıp tur. Qaraqalpaq tilindegi ayırım birikken qospa sózlerdiń imlasında morfologiyalıq ólshem esapqa alınıp, morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen eki dawıslı saqlanıp jazıladı. Máselen, Qaraózek, sarıawırıw, Qaraoy, Maylıózek hám t.b. Bizińshe, birikken qospa sózlerdi jazıwda hár qıylı ólshemlerdi basshılıqqa alıw olardı durıs jazıw máselesin qıyınlastıradı. Olardıń jazılıwında bir ólshem - fonetikalıq ólshem basshılıqqa alınıwı kerek. Sonda birinshiden, birikken qospa sózlerdi jazıw birgelikli bolsa, ekinshiden, janlı sóylew tili menen jazıw bir-birine jaqınlasadı. Qaraózek, sarıawırıw, Qaraoy, Maylıózek sózleri janlı sóylew tilinde Qarózek, sarawırıw, Qaroy, Maylózek bolıp aytıladı hám olardı sol tiykarda jazıw kerek.
Qaraqalpaq tilindegi ayırım birikken atlıqlarda morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen eki dawıslınıń aldıńǵısı emes, al sońǵısınıń túsip qalıwı da ushırasadı. Máselen, eshki+emer=eshkimar, soqır+ishek=soqırshek. A.Ayǵabılov qazaq tilinde ne úshin, taza irimshik, jańa ıdıs hám t.b. mısallardı keltirip, bunday dizbeklerde morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen dawıslılardıń sońǵısı túsip qalatuǵının eskertedi. Haqıyqatında da, qaraqalpaq tilinde de bunday dizbeklerde qatar kelgen eki dawıslınıń sońǵısı túsip qaladı hám janlı sóylew tilinde neshun, tazarimshik, jańadıs bolıp aytıladı. Bunda taza irimshik sóz dizbeginde qatar kelgen eki dawıslınıń keyingisi (i) túsip qalıwı ayrıqsha izertlewdi talap etpeydi. Sebebi, irimshik sózindegi i protezalıq dawıslı bolıp esaplanadı. Al ne ushın, jańa ıdıs sóz dizbeklerinde qatar kelgen eki dawıslınıń aldıńǵısı emes, al sońǵısınıń túsip qalıwı sóz dizbeklerindegi sózlerdiń leksikalıq mánisine baylanıslı boladı. Eger ádettegi jaǵday boyınsha qatar kelgen eki dawıslınıń aqırǵısı tússe sóz máni ańlatpaydı, yaǵnıy ondaǵı dawıslınıń túsip qalıwı leksikalıq mánisine tásir etedi. Tilde únemlew qubılısı sózdiń leksikalıq mánisine tásiri bolmaǵan jaǵdayda iske asadı. Sonlıqtan bunday jaǵdayda keyingi sózdiń dawıslısı túsip qaladı. Al ayırım sóz dizbeklerinde ne aldı, júdá ash sóz dizbeklerindegi qatar kelgen eki dawıslı da saqlanadı. Olardıń saqlanıwı máni talabına, xızmetine, sózlerdiń buwınına baylanıslı bolıp tur. Ne aldı dizbeginde aldıńǵı sózdiń de, keyingi sózdiń de dawıslısın túsirip aytıw múmkin emes. Eger olardıń birin túsirip aytsaq mánige tásir etedi. Al oǵada, júdá oǵırı hám t.b. sózler ózleri baylanıslı bolǵan sózlerdiń mánisin kúsheytip kórsetiw xızmetin atqaradı. Sonlıqtan olardıń dawıslısın túsirip aytıwǵa bolmaydı, al keyingi sóz bir buwınlı bolsa, onıń dawıslısın da túsirip aytıw múmkin emes.
4. Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan ayırım birikken atlıqlarda qısıq, eziwlik ı, i dawıslılarınıń túsip qalıwı ushırasadı: qáyin+aǵa=qaynaǵa, qáyin+ini=qáyin, keli+sap=kelsap, janı+bar=janwar hám t.b. Bularda i -Ø, ı -Ø morfonemaları payda bolıp tur. Qaraqalpaq tilindegi usınday usıl menen jasalǵan bilezik, jarǵanat sózlerinde morfonologiyalıq ózgerisler bolǵan. Bilezik sózi bilek+júzik sózleriniń birigiwinen, al jarǵanat sózi jarı (juqa qabıq degen mánide) + qanat sózleriniń birigiwi arqalı jasalǵan. Olarda kjú- Ø, ı - Ø morfonemaları payda bolǵan.
5. Qaraqalpaq tilinde urı sózine atlıq jasawshı lıq affiksi qosılıp, dórendi atlıq jasaǵanda túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslı túsip qaladı.
6. Qaraqalpaq tilinde zaman hám zamana, begzat sózi begzada, qarıydar sózi qardar, shashtárez sózi shashtárezi túrinde qollanıladı. Zamana sózi parsı tilinen qaraqalpaq tiline ózlestirilgende a dawıslısı túsip qalǵan. Oǵan góy affiksi a fonemasız jalǵanbaydı, sebebi ol da parsı tilinen ózlestirilgenlikten zaman sózi óziniń shıǵıw formasın saqlaydı. Begzada sózindegi zada parsı tilinen ózlestirilgen, bizińshe «ul» degen máni bildiredi. Onda da ózlestirilgen waqta a foneması túsip qalǵan. Shashtárez sózindegi shash túrkiy sóz, al tárez parsı tilindegi tarash sóziniń seslik ózgeriske ushıraǵan forması. Qaraqalpaq tilinde onı tárez sózine usatıp aytıwdan i dawıslısın qosıp aytıw qáliplesken. Biraq onıń tárez sózi menen baylanısı joq.
Qaraqalpaq tilinde sepleniwdiń úsh túri bar ekeni belgili. Solardıń biri almasıqlardıń sepleniwi bolıp, olarǵa seplik jalǵawları jalǵanǵan jaǵdayda túrli morfonologiyalıq ózgerisler boladı hám sonlıqtan olar sepleniwdiń ayrıqsha bir túri sıpatında qaraladı.
1. Men, sen betlew almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda atlıq sózlerdiń sepleniwi sıyaqlı morfemalar shegarasında geminat dawıssız payda bolmaydı, al olardıń birewi túsirilip, n - Ø morfoneması payda boladı. Bunday ózgeris seplik jalǵawlarınıń tariyxı menen baylanıslı kelip shıǵadı. Eski túrkiy jazba estelikleriniń tilinde iyelik sepliginiń =ıǵ//=iǵ, =nıń//=niń jalǵawları bolǵan. Házirgi túrkiy tillerdiń ishinde azerbayjan, túrkmen, túrk hám chuvash tillerinde iyelik sepliginiń ıń variantı dawıssızǵa pitken sózlerge, al dawıslıǵa pitken sózlerge nıń variantı jalǵanadı. Basqa túrkiy tillerde ıń variantı atlıqlarǵa jalǵanbaydı, túbirdiń sońǵı sesine qaray birde nıń, birde dıń, birde tıń variantı almasıp jumsaladı. Al betlew almasıqlarında iyelik sepliginiń dawıslıdan baslanatuǵın variantınıń jalǵanıwı saqlanıp qalǵan. Házirgi qaraqalpaq tilindegi men, sen almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵanıwındaǵı ózgeshelik usı sebeplerge baylanıslı kelip shıqqan. Demek, betlew almasıqları iyelik sepliginiń dáslepki formasın ózinde saqlap qalǵan. Men, sen almasıqlarınıń kóplik túri biz, siz almasıqlarına da iyelik sepliginiń iń variantı jalǵanadı. Solay etip, men, sen almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda ózgerisler seplik affiksleriniń rawajlanıw tariyxı menen baylanıslı boladı. Usıǵan baylanıslı házirgi qaraqalpaq tilinde bul almasıqlarǵa iyelik sepligi jalǵawı jalǵanǵanda n - Ø morfoneması payda boladı.
2. Qaraqalpaq tilindegi ol, bul, sol siltew almasıqlarına seplik affiksleri jalǵanǵanda eki túrli ózgeris bayqaladı: birinshiden, iyelik, barıs, tabıs seplikleri jalǵawları jalǵanǵanda túbirdiń aqırındaǵı l foneması túsip qalıp, p - Ø morfoneması payda boladı. Ekinshiden, shıǵıs, orın seplikleri jalǵanǵanda n foneması payda bolıp, Ø - n morfoneması payda boladı. Ol, bul, sol almasıqlarında l - Ø morfonemasınıń payda bolıwı bul almasıqlardıń (a) etimologiyası menen baylanıslı. Kópshilik tyurkologlardıń pikirinshe, túrkiy tillerdegi siltew almasıqları dáslep úsh sózden - u, bu, shu dan ibarat bolǵan, basqa formalar usı sózden rawajlanǵan. Ol, bul, sol almasıqlarınıń seplengende o,bu, so (shu) formalarına iye bolıwın olardıń dáslepki etimologiyalıq formasın saqlawınan dep túsinemiz. Bul almasıqlarǵa tartımnıń abstrakt formaları, sonday-aq ayırım sóz jasawshı affiksler jalǵanǵan jaǵdayda da olar ózleriniń dáslepki formasın saqlydı: ol + nıki = onıki, bul + nıki = bunıki, sol + nıki, ol + lay = olay, bul + lay = bulay, sol + lay = solay hám t.b. Bunda túbirdegi l foneması túsip qalıp, l - Ø morfonemasın payda etip tur.
Bul almasıqlar seplengende n fonemasınıń payda bolıwı, biz tartımnıń sepleniwde kórip ótkenimizdey, buwınlardıń sistemasına baylanıslı dep esaplaymız. Máselen, onnan, bunda, sonda almasıqlarınıń sepleniwinde n foneması payda bolıp tur. Biz olarda l - n morfoneması payda bolǵan dep qarawǵa bolmaydı. Basqa seplik jalǵawları jalǵanǵandaǵı sıyaqlı túbirdegi l foneması túsip qaladı hám birinshi ashıq buwındı bekkemlew zárúrligi nátiyjesinde morfemalar shegarasında n foneması inter fonema xızmetinde qollanıladı. N fonemasınıń payda bolıwı usı siltew almasıǵınıń sepleniwinde de, sonday-aq ol, bul, sol, usı almasıqlarına ayırım sóz jasawshı affikslerdiń qosılıwında da payda boladı: usı+da= usında, usı+nan = usınnan, sol+sha = sonsha, bul + day = bunday, sol + shama = sonshama hám t.b.
3. Almasıqlarda taǵı bir morfonologiyalıq qubılıs men, sen, ol, sol, bul almasıqlarına barıs sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda payda boladı: men+ǵan= maǵan, sen+ǵan= saǵan, ol+ǵan= oǵan, sol+ ǵan=saǵan, bul + ǵan = buǵan. Bularda morfonologiyalıq ózgerislerdi keltirip shıǵarıp turǵan barıs sepliginiń ǵan jalǵawı bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı men, sen almasıqlarında e-a morfoneması, ol, sol, bul almasıqlarında l-Ø morfoneması payda bolıp tur.