1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Ádebiyatlar:
1.АбдуллаевФ. Фонетика хорезмских говоров. –Ташкент: Фан. 1967. С.124-135.
2.Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования в узбекском языке. Рукопись докторской диссертации. –Ташкент: 1958. С.122.
3.Мартине А. Принципы экономии в фонетических изменениях. –М.: АН СССР. 1960. С.181; Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. –Л.: Наука. 1970. С.181.
4.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебебий тилиниң сеслик дүзилиси. –Нөкис: Билим. Б. 99.
5.Айғабылов А. Қазақ тiлiнiң морфонологиясы. –Алматы: Санат. 1995. Б.4.
6. Дмитриев Н.К. Двойные согласные в тюркских языках. – ИСГТЯ. I. Фонетика. –М.: АН СССР. 1955. С. 261-264.


5-tema. Fonemalar almasıwı. Morfonema
Affiks morfemalardıń variantları
Affiks morfemalar túbir morfemalarǵa yamasa sóz tiykarlarına qosılıp jańa sóz jasaw, forma jasaw yamasa sóz ózgertiw xızmetin atqaradı. Usı ózgesheliklerine baylanıslı olar sóz jasawshı affiks morfemalar, forma jasawshı affiks morfemalar hám sóz ózgertiwshi affiks morfemalar bolıp bólinedi. Affiks morfemalar buwın qurılısı hám fonemalıq quramı boyınsha tómendegidey túrlerge bólinedi:
1. Tek dawıslı fonemadan ibarat ashıq buwın túrindegi affiks morfemalar. Házirgi qaraqalpaq tilindegi a, e, ı, i dawıslı fonemaları sóz jasawshı, forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiks xızmetinde qollanılıwın kórsetiwge boladı: san - a, tis - e, qazaq - ı, ózbek - i (sóz jasawshı forma xızmetinde ), bar - a, kel - e (forma jasawshı morfema xızmetinde), aǵam - a, inim - e, kitab - ı, kóyleg - i (sóz ózgertiwshi morfema xızmetinde) hám t.b.
2. Qazaq tili materialları tiykarında túrkiy tillerdegi sózlik pát hám singarmonizm nızamın tereń izertlegen ilimpaz Á.Júnisbekovtıń anıqlawınsha, buwınnan kishi morfema bolmaydı. Singarmonizm prosodikalıq birlik sıpatında buwınlar arqalı júzege shıǵaradı, sonlıqtan tek dawıssızdan turatuǵın morfema bolmaydı. Bul pikir ayrıqsha dıqqatqa ılayıq hám ol burın tyurkologiyada aytılmaǵan jańa maǵlıwmat bolıp esaplanadı.
Haqıyqatında da, buwındı payda etiwshi tiykarǵı qural – dawıslı fonema. Tek dawıssızdıń ózi buwındı dúze almaydı. Ekinshiden, túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde eki dawıslı qatar kelip qalǵan jaǵdayda olardıń aralarına dawıssız fonema qosıladı yamasa eki dawıslı fonemanıń birewi túsip qaladı. Házirgi túrkiy tillerdiń hámmesinde de ayırım morfemalardıń tek dawıssızdan turatuǵın variantı kórsetilip kiyatır. Biraq Á.Júnisbekovtıń pikirine súyensek, onda morfemanıń tek dawıssızdan turatuǵın variantınıń bolmaytuǵının moyınlawımız kerek. Óytkeni, túbir morfema yamasa sóz tiykarı dawıslı fonemaǵa tamamlansa hám oǵan dawıslı fonemadan baslanǵan affiks morfema yamasa ekinshi bir túbir morfema qosılsa qabatlasqan eki dawıslı fonemanıń aldıńǵısı túsip qaladı. Al házirgi túrkiy tillerde ayırım morfemalardıń tek dawıssızdan turatuǵın variantı bar dep kiyatırǵan túsiniklerimizde qabatlasqan eki dawıslınıń keyingisi túsip qaladı degen pikirden payda bolǵan. Haqıyqatında, tiykarınan dawıslı fonemalar qabatlasqanda olardıń aldıńǵısı túsip qaladı. Bunı tómendegi til faktleri tolıq tastıyıqlaydı: jeti+ew = jetew, xalqı+abad= Xalqabad, sarı+ala = sarala, tara+aq = taraq hám t.b. A.Dáwletov óz miynetinde Á.Júnisbekovtıń pikirin qollap-quwatlaydı hám qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardıń tek dawıssızdan turatuǵın variantı bolmaytuǵının, biraq házirgi qaraqalpaq tilinde ayırım qosımtalardıń dawıssızdan ibarat variantları qabıl etilgeni haqqında maǵlıwmatlar keltiredi. Biz de Á.Júnisbekovtıń pikirine tolıq qosılamız.
Eki fonemadan turatuǵın ashıq hám tuyıq buwın túrindegi affiks morfemalar. Bular házirgi qaraqalpaq tilinde sanı boyınsha oǵada kóp: =ıq//=ik, =aq//=ek, =ıs//=is, =ma//=me hám t.b. Olar sóz jasaw, forma jasaw hám sóz ózgertiw xızmetlerinde qollanıladı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde eki fonemalı morfemalar eki varianttan altı variantqa shekem iye. Al janlı sóylew tilin esapqa alsaq ayırım affiks morfema variantları 10 - 12 ge shekem jetedi: =nıń//=niń (almanıń, gúzeniń), =dıń//=diń (qardıń, beldiń), =tıń//=tiń (attıń, tistiń), =nuń//=núń (qumnuń, túnnúń), =duń//=dúń (quwduń, gúldúń), =tuń//=túń (qustuń, tústúń).
4. Úsh fonemalı affiks morfemalar da házirgi qaraqalpaq tilinde kóp. Olar dawıssız + dawıslı + dawıssız, dawıslı + dawıssız + dawıslı túrinde kórinedi. Úsh fonemalı affiks morfemalardıń ishinde dawıssız+dawıslı+dawıssız qamaw buwın túrindegi affiks morfemalar sanı boyınsha da, qollanılıwı boyınsha da, sonday-aq xızmeti hám variantlarınıń kóp bolıwı jaǵınan da ayrıqsha orındı iyeleydi. Máselen, =nıń //=niń, =dıń//=diń, =tıń//=tiń, =ǵan//=gen, =qan//=ken, -jan, =ker//=ger, =shaq//=shek hám t.b.
Úsh fonemalı morfemanıń dawıslı+dawıssız+dawıslı túri eki buwınnan jasalıp, olar onsha kóp emes: =ası//=esi, =ıra//=ire hám t.b.
5. Tórt fonemalı affiks morfemalar bir buwınlı hám eki buwınlı bolıp keledi. Olardıń bir buwınlısı dawıssız + dawıslı +dawıssız+dawıssız seslik dúzilisine (máselen, -ǵılt) hám dawıssız + dawıssız+dawıslı+dawıssız (máselen, -stan) seslik dúzilisine iye. Biraq olar sanı boyınsha az hám bir variantlı bolıp keledi. Olardıń eki buwınlı túri dawıssız+dawıslı+ dawıssız+ dawıslı (máselen, -nama, -zada, -xana, =malı//=meli hám t.b.), dawıslı+dawıssız+ dawıslı+dawıssız (máselen, -alaq, =ıraq//=irek, =awıq//=ewik hám t.b.), dawıslı+dawıssız+dawıssız+dawıslı (máselen, =ıldı//=ildi, =ılda//=ilde hám t.b.) seslik dúzilisine iye.
6. Házirgi qaraqalpaq tilinde bes, altı hám onnan da artıq fonemalardan ibarat affiks morfemalar ushırasadı. Olar eki hám úsh buwınnan turıp, eki hám úsh affikstiń birigiwinen jasalǵan qospa affiksler bolıp esaplanadı. Olarǵa kelbetlik feyildiń, hal feyildiń, atawısh feyildiń formaları, sonday-aq ayırım sóz jasawshı affiksler kiredi: -tuǵın, =ǵanlıq//=genlik, =ǵanlı//=genli, =ǵanday//=gendey, =ǵanlıqtan//= genlikten, =shılıq//=shilik hám t.b.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi affiks morfemalarda á, o, ó fonemaları jumsalmaydı, biraq janlı sóylew tilinde, dialektlerde á hám ó fonemalarınıń jumsalıwın kóriwge boladı. Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde ádebiy tilde hám arqa dialektte e foneması qollanılǵan affiks morfemalarda á fonemasınıń qollanılıwın D.S.Nasırov hám O.Dospanovlar óz miynetinde atap ótedi.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalarda túbir morfemanıń yamasa tiykardıń qanday fonemaǵa tamamlanǵanına qarap túrli ózgerisler kelip shıǵadı. Usınnan affiks morfemalardıń kóp variantlılıǵı kelip shıǵadı. Kóp variantlı affiks morfemalar túbir hám tiykarlarǵa singarmonizm nızamı boyınsha jalǵanadı: eger túbir yamasa tiykar dawıslı yamasa únli dawıssız fonemaǵa tamamlansa oǵan affiks morfemanıń dawıslı yamasa únsiz dawıssızdan baslanatuǵın variantı jalǵanadı. Bunda assimilyatsiya, seslerdiń almasıwı hám túsip qalıw qubılısları kóbirek ushırasadı. Eger túbir yamasa tiykar únsiz dawıssız fonemaǵa tamamlansa, oǵan affiks morfemanıń únsizden baslanǵan variantı jalǵanadı. Onda seslik ózgerisler az ushırasadı.
Álbette, qaraqalpaq tilindegi barlıq affiks morfemalar kóp variantlı emes. Arab-parsı tillerinen ózlestirilgen -kesh, -xana, -stan, -ker hám t.b. affiks morfemalar da bar. Olar túbir yamasa tiykardıń qanday fonemaǵa tamamlanǵanına qaramastan jalǵana beredi. Bul jaǵday arab-parsı tillerinde singarmonizmniń joq bolıwı menen baylanıslı.
Affiks morfema variantlarında a - e - ó fonemalarınıń almasıwı kóplik san mánisin bildiriwshi lar - ler - lór affiksinde kórinedi. Bunda olardıń almasıp jumsalıwınıń tómendegidey sebepleri bar. Erte waqıtlarda túbir morfemalarda a foneması menen e foneması óz ara juwan-jińishke bolıp oppozitsiya dúzgen. Soń túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline arab tiliniń tásiri arqalı á fonemasınıń kirip keliwi menen a foneması menen á foneması túbir morfemalarda juwan-jińishke bolıp oppozitsiya dúzgen. Al affiks morfemalarda házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde á foneması jumsalmaydı. Sonlıqtan a foneması e foneması menen oppozitsiya dúzedi. Ó fonemasınıń a hám e fonemaları menen morfonema xızmetinde jumsalıwı erin únlesligine baylanıslı kelip shıǵadı. Túbir morfemadaǵı erinlik dawıslı fonemanıń tásiri nátiyjesinde =lar//=ler affiksiniń lór variantı da payda boladı. Bul kóplik san affiksiniń qaysı variantınıń keliwi túbir morfemadaǵı dawıslı fonemaǵa ǵárezli boldı. M.A.Cherkasskiy sózdiń túbirindegi dawıslınıń tutas sózdiń singarmonizmin belgileytuǵın, al qosımtadaǵı dawıslı óziniń aldındaǵı buwınnıń dawıslılarınıń sıpatınan ǵárezli bolatuǵının esapqa alıp, túrkiy tiller singarmonizminiń modelin dúzgen edi. V.A.Vinogradov ta qosımtanıń fonologiyalıq qásieti túbirdiń fonologiyalıq qásietinen basqasha dep esaplawdıń qáte ekenin, bunday túsinik singarmonizmniń prosodiyalıq tábiyatına tuwrı kelmeytuǵının atap kórsetip « ... singarmonizm modeli kóleminde túbirde de, qosımta da teńdey dárejede boladı,» -dep jazadı.
Solay etip, affiks morfemalardıń variantlarında dawıslı fonemalardıń almasıp jumsalıwında tiykarǵı derek singarmonizm boladı. Onıń sózdi shólkemlestiriwshilik xızmetine baylanıslı dawıslı fonemalar affiks morfemalarda almasıp jumsaladı.
Qaraqalpaq tilinde ayırım affiks morfema variantlarında a - e - i fonemalarınıń almasıwı da ushırasadı. Máselen, buǵan kelbetlik jasawshı shaq - shek - shik affiksin kórsetiwge boladı: ashıwshaq-kewilshek-tómenshik.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfema variantlarınıń izertlenbewi olardaǵı almasıwshı fonemalardı anıqlawdı qıyınlastıradı. Ayırım qosımtalar bir affikstiń variantı ma yamasa hár qıylı affiks ekenin anıqlaw qıyın. Óytkeni, affikslerde de sinonimiya, omonimiya qubılısları kóp ushırasadı. Máselen, «Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya» (Nókis, 1981, 80-bet) sabaqlıǵında « =ǵısh//=gish, =qısh//=kish affiksleri feyil tiykarına jalǵanıp, sınǵa, sıpatqa tán belgilerdi bildiredi»,-dep kórsetilgen. Al sońǵı shıqqan «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya» (Nókis, 1994, 50-bet) miynetinde tek bul affikstiń =ǵaq//=gek, =qaq//=kek variantları feyilden beyimlilik, uqıplılıq belgisin bildiriwshi kelbetliklerdi jasawshı affiks sıpatında berilgen. Biraq bul affikstiń =qash//=kesh variantı haqqında hesh nárse aytılmaydı. Haqıyqatında =qash//=kesh affiksi =qısh//=kish, =ǵısh//=gish affiksleriniń variantı ma? - degen soraw tuwıladı. Joqarıda kórsetilgen sabaqlıqta -qash variantına tek qıyqash (qas) sózi mısal sıpatında berilgen. Al -kesh variantı tek kórsetilgeni menen oǵan ulıwma mısal keltirilmegen. Tiykarında bul affikstiń házirgi qaraqalpaq janlı sóylew tilinde =qısh//=kish, =ǵısh//=gish (=qush//=kúsh, =ǵush//=gúsh) variantı bar. Qash hám kesh bul affikstiń variantı emes. Joqarıda keltirilgen qıyqash sózi, bizińshe, birikken qospa sóz bolıp, ol qıyıq hám qas sózleriniń qosılıwınan jasalǵan. Qıyıq sózi gaplologiyaǵa ushıraǵan, al qas sózindegi s foneması sh foneması menen almasqan.
Qaraqalpaq tiline basqa tillerden ózlestirilgen bank, tank, fakt, park hám t.b. sıyaqlı aqırı kn, kt, rk dawıssızlarına tamamlanǵan sózlerge affiks morfemalardıń tek jińishke variantı ǵana jalǵanadı. Mısalı, bankte, tankten, faktke, parkte hám t.b. Bunda affiks morfemanıń jińishke variantınıń jalǵanıwı bank, tank sózleriniń epiteza qubılısına ushırap, olardıń banki, tanki bolıp aytılıwı, al fakt, park sózleriniń epenteza qubılısına ushırap fakit, parik bolıp aytılıwı sebepshi bolsa kerek. Usıǵan baylanıslı bul sózlerge affiks morfemalardıń jińishke variantı jalǵanǵan. Biraq janlı sóylew tilinde bul sózlerge affiks morfemanıń sáykes juwan variantın qosıw jaǵdayı da ushırasadı.
Ulıwma aytqanda qaraqalpaq tilindegi dawıslı fonemalardıń bir-biri menen almasıp, morfonema xızmetinde jumsalıwı olardıń payda bolıp, rawajlanıw tariyxı dawamında hám fonetikalıq sebeplerge baylanıslı payda boladı. Túbir morfemalarda dawıslı fonemalar kóbirek tariyxıy sebeplerge baylanıslı, al affiks morfema variantlarında fonetikalıq sebeplerge baylanıslı morfonema xızmetin atqaradı.
Házirgi qaraqalpaq tilindegi affikslik morfema variantlarında dawıssız fonemalardıń almasıp jumsalıwı túbir morfemanıń aqırındaǵı seske, yaǵnıy ilgerili tásirge baylanıslı kelip shıǵadı. Házirgi til bilimi kóz-qarasınan olar fonetikalıq seslik almasıwlar dep qaralǵanı menen affikslik morfema variantlarında dawıssızlardıń tariyxıy rawajlanıwlarınıń izleri seziledi. Sonıń menen birge affikslik morfema variantlarında dawıssızlardıń almasıwı sóz shaqaplarında, olardıń morfologiyalıq kategoriyalarında túrlishe bolıp keledi. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, biz olardı morofonologiyalıq qubılıs sıpatında qarastıramız.
B-P-M dawıssızlarınıń almasıwınan dúzilgen affiks morfemalardıń variantları házirgi qaraqalpaq tilinde jiyi ushırasadı. Olar ilgerili tásirge baylanıslı atawısh feyil jasawshı =baq//=bek, =paq//=pek, =maq//=mek, atlıq hám feyildiń betin bildiriwshi =ban//=ben, =pan//=pen, =man//=men, bolımsız feyil hám atlıq jasawshı =ba//=be, =pa//=pe, =ma//=me hám t.b. affiks morfemalarda bir-biri menen almasıp jumsaladı. Bul affikslerdiń b dawıssızınan baslanatuǵın variantı aqırı únli dawıssızlarǵa hám murınlıq sonorlarǵa tamamlanǵan sózlerge (dizbek, bajban, súzbe, qurınbaq hám t.b.), p dawıssızınan baslanatuǵın variantı aqırı únsiz dawıssızlarǵa pitken sózlerge (shertpek, kóshpek, tartpa, artıqpan), al m dawıssızınan baslanatuǵın variantı aqırı dawıslıǵa hám awızlıq sonorlarǵa pitken sózlerge jalǵanadı (baraman, qırma, barmaq, ilmek hám t.b.).
Qaraqalpaq tilinde bul úsh dawıssızdıń almasıwınan dúzilgen -benen//-penen//-menen tirkewishleri, =ma//=me, =ba//=be, =pa//=pe soraw janapaylarınıń variantlarınıń ilgerili tásirge baylanıslı almasıwı joqarıda keltirilgen affikslerden ózgesheliklerge iye. Tirkewishlerdiń benen variantı aqırı únli dawıssızǵa, penen variantı aqırı únsiz dawıssızǵa, al menen variantı dawıslılarǵa hám barlıq sonor dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge dizbeklesip keledi. Mısalı, taz benen, taj benen, saat penen, shash penen, qara menen, alma menen, sálem menen, aǵań menen hám t.b. Al soraw janapaylarınıń variantları sózlerge dizbeklesip keliwi affiks morfemalardaǵı sıyaqlı ózgesheliklerge iye boladı. A.A.Abduazazov atlıqlardaǵı morfonologiyalıq seslik almasıwlar haqqında ayta kelip: «...fonologiyalıq neytralizatsiya oppozitsiya aǵzaları ortasındaǵı ayırmashılıqtıń joǵalıwı menen sıpatlanadı. Diaxroniyalıq jaqtan fonologiyalıq neytralizatsiya hátte, fonetikalıq assimilyatsiyanıń nátiyjesi bolıp tabıladı,» -deydi.
Qaraqalpaq tilindegi b-p-m fonemalarınıń affiks morfemalarda almasıp jumsalıwı tiykarınan assimilyatsiyanıń nátiyjesi bolıwı menen dissimilyatsiyanıń da belgilerin saqlap qalǵan. Bul házirgi kóz-qarastan olardı almasıwshı fonemalar sıpatında qarawǵa tiykar boladı. Házirgi qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarında bul ózgesheliklerge ayrıqsha dıqqat berilmegen. Bul ózgesheliklerdi esapqa alıp, imla qaǵıydalarına anıqlawlar kirgiziw durıs jazıw máselelerine paydalı tásirin tiygizedi. Bul affikslerdiń hám kómekshi sózlerdiń b dawıssızınan baslanatuǵın variantı n dawıssızına tamamlanǵan sózlerge qosılǵanda keyinli tásir nızamı boyınsha n dawıssızın m dawıssızına aylandıradı: qurınbaq-qurımbaq, saǵın ba - saǵım ba hám t.b.
Qaraqalpaq til biliminde b-p-m dawıssız fonemalarınıń almasıwı A.Dáwletovtıń miynetinde itibar berilip, olardıń almasıwın P^B_M túrinde kórsetken. Biraq onda affiks morfema variantları menen tirkewishlerdiń variantlarındaǵı b-p-m dawıssızlarınıń almasıp qollanılıwındaǵı ózgesheliklerdi kórsetiw maqset etilmegen.
D-T-N fonemalarınıń almasıwınan dúzilgen morfemalardıń variantları iyelik, tabıs hám shıǵıs seplikleriniń affikslerinde jumsaladı. İyelik hám shıǵıs seplikleriniń d dawıssızınan baslanatuǵın =dıń//=diń (iyelik), =dan//=den (shıǵıs) variantları aqırı únli hám awızlıq sonor dawıssızlarǵa pitken sózlerge jalǵanadı: tazdıń, qardıń, gúldiń, jazdıń, taldan, qardan hám t.b. Únsizden baslanatuǵın =tıń//=tiń (iyelik), =tan//=ten (shıǵıs) variantları aqırı únsiz dawıslıǵa tamamlanǵan sózlerge jalǵanadı: attıń, terektiń, kitaptan hám t.b. Al n dawıssızınan baslanatuǵın =nıń//=niń (iyelik), =nan//=nen (shıǵıs) variantları aqırı dawıslılarǵa hám murınlıq dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge jalǵanadı: almanıń, tamnıń, qumnan, gúńnen hám t.b.
Tabıs sepliginiń affikslerinde d-t-n fonemalarınıń almasıwı bolǵanı menen olarda ózgeshelikler seziledi. Onıń d dawıssızınan baslanatuǵın =dı//=di variantı aqırı únli hám sonor dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge jalǵanadı: tazdı, qardı, qumdı, úkemdi hám t.b. Únsiz dawıssızdan baslanatuǵın =tı//=ti variantı aqırı únsiz dawıssızlarǵa pitken sózlerge jalǵanadı: kitaptı, etikti, gúrishti hám t.b. Al n dawıssızınan baslanatuǵın =nı//=ni hám -n variantı aqırı dawıslı seske hám tartımnıń úshinshi betinen soń jalǵanadı: almanı, ermeni, inisin, kitabın hám t.b. Demek, bunnan kórinip turǵanınday, tabıs sepleginiń =dı//=di variantında iyelik hám shıǵıs seplikleriniń d dawıssızınan baslanatuǵın variantına salıstırǵanda ózgeshelik ushırasadı. Ne ushın iyelik hám shıǵıs sepliklerindegi sıyaqlı aqırı murınlıq sonorlarǵa pitken sózlerge tabıs sepliginiń =nı//=ni jalǵawı jalǵanbaydı, yaǵnıy n-d dawıssızlarınıń almasıwı payda boladı?-degen orınlı soraw payda boladı.
Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń tilinde iyelik hám tabıs sepliginiń n dawıssızınan baslanatuǵın variantı eski ózbek tiliniń tásiri menen sózdiń aqırı qanday seske tamamlanıwına qaramastan jalǵana bergen. Al házirgi qaraqalpaq tilinde olar belgili bir normaǵa túsken. Bizińshe, tabıs sepliginiń =dı//=di variantınıń =nı//=ni variantınıń ornına da almasıp qollanılıwı analogiya jolı menen payda bolsa kerek. Sebebi =dı//=di tek tabıs sepliginiń forması ǵana emes, al ol omonim bolıp, feyildiń ótken máhál forması xızmetin de atqaradı. Ótken máhál formasınıń n dawıssızınan baslanatuǵın variantı joq, al tek d hám t dawıssızınan baslanatuǵın variantları bolıp, d dan baslanatuǵın variantı aqırı dawıslı, únli hám sonor dawıssızlarǵa pitken sózlerge, t dan baslanatuǵın variantı únsiz dawıssızǵa pitken sózlerge jalǵanadı. Usınday analogiya jolı menen tabıs sepliginiń =dı//=di variantı =nı//=ni variantınıń ornına almasıp jumsalıwı qáliplesken qubılısqa aylansa kerek.
=Q/K - ǵ/G dawıssızlarınıń almasıwınan dúzilgen affiks morfema variantları barıs sepliginiń =qa//=ke, =ǵa//=ge, kelbetlik jasawshı =qı//=ki, =ǵı//=ki, kelbetlik feyil jasawshı =qan//=ken, =ǵan//=gen affikslerinde hám t.b. ushırasadı. Bul dawıssızlar ilgerili tásirge baylanıslı morfonema xızmetin atqaradı. Onıń q dawıssızınan baslanatuǵın variantı aqırı juwan buwınǵa hám únsiz dawıssızǵa pitken sózlerge, k dawıssızınan baslanatuǵın variantı jińishke buwınǵa hám únsiz dawıssızǵa pitken sózlerge, ǵ dawıssızınan baslanatuǵın variantı juwan buwınǵa hám dawıslı, únli, sonor dawıssızlarǵa pitken sózlerge, g dawıssızınan baslanatuǵın variantı juwan buwınǵa hám dawıslı, únli, sonor dawıssızlarǵa pitken sózlerge qosıladı. Máselen, kitapqa, terekke, túski, qatqan, almaǵa, qorǵa, elge, kelgen, túngi hám t.b.
Qaraqalpaq tilinde bul dawıssızlardıń tek birewi ǵana qatnasatuǵın bir variantlı affiksler de bar. Máselen, atlıq jasawshı -kesh, kelbetlik jasawshı -góy affiksi. Olar qaraqalpaq tiline arab-parsı tilinen ózlestirilip, házirgi qaraqalpaq tilinde affiksoid xızmetin atqaradı. Olar bir variantlı bolǵanlıqtan sózdiń qanday seske tamamlanǵanlıǵına qara-mastan qosıla beredi: paxtakesh, súwretkesh, arzagóy, xoshametgóy hám t.b.
Bul dawıssızlardıń tek jińishke reńkleriniń qatnasıwınan dúzilgen eki variantlı affiksler de bar. Máselen, atlıq jasawshı =ker//=ger affiksi. Olardıń morfonema xızmetinde jumsalıwı sózdiń qanday seske pitkenine baylanıslı boladı. Eger sóz únsiz dawıssızǵa tamamlansa oǵan -ker, al qalǵan únli, dawıslı, sonor dawıssızlarǵa tamamlansa -ger variantı qosıladı: sawdager, zerger, xızmetker, mádetker hám t.b. Biraq shıpa sózine g dawıssızınan baslanatuǵın variant qosılıwı kerek bolsa, oǵan kerisinshe, k dawıssızınan baslanatuǵın -ker variantı qosıladı: shıpaker. Bizińshe, ker negizinen qaraqalpaq tiline parsı tilinen ózlestirilgen kár sózi bolıp, onıń ger variantı qaraqalpaq tiline ózlestirilgen soń singarmonizm nızamı nátiyjesinde payda bolǵan. Ele bul variant payda bolmastan burın ker affiksi sózdiń aqırı qanday seske tamamlanıwına qaramastan qosıla bergen. Palker sózinde de aqırı sonor dawıssızǵa tamamlanǵan sózge ker qosılıp tur. Bul ker affiksiniń tariyxıy rawajlanıwı menen payda bolsa kerek. Ker affiksiniń ger variantı payda bolǵannan soń olar singarmonizm nızamı boyınsha sózlerge qosıla baslaǵan. Biraq ayırım sózlerge ker affiksi óziniń izin qaldırǵan.
Qaraqalpaq tiline -q/-k dawıssızı affiks morfemalarda auslaut pozitsiyasında da almasıp jumsaladı. Olardıń almasıwı túbir morfemadaǵı dawıslı seske baylanıslı boladı: =shaq//=shek, =shıq//=shik hám t.b.
D-T dawıssızlarınıń almasıwınan dúzilgen affiks morfemalar orın sepliginiń =da//=de, =ta//=te, feyildiń ózlik dárejesiniń =dır//=dir, =tır//=tir, feyildiń ótken máháliniń =dı//=di, =tı//=ti hám t.b. affikslerinde ushırasadı. Olar túbirdiń sońǵı sesiniń sıpatına qaray almasıp jumsaladı: aqırı dawıslı, únli, sonor dawıssızǵa tamamlanǵan sózlerge d fonemasınan baslanatuǵın variantı, aqırı únsizge tamamlanatuǵın sózge t fonemasınan baslanatuǵın variantı qosıladı. Máselen, almada, kitapta, aldır, toltır, ketti hám t.b. Házirgi qaraqalpaq tilinde ózgelik dárejeniń =dır//=dir, =tır//=tir, atlıq jasawshı =dıq//=dik, =tıq//=tik affiks morfema varintlarında dawıssız d-t fonemalarınıń almasıp jumsalıwın fonetikalıq nızamlar menen túrsindiriw múmkin emes. Bul affikslerdiń de d dan baslanatuǵın variantı aqırı dawıslı, únli, sonor dawıssızlarǵa, al t dan baslanatuǵın variantı aqırı únsiz dawıssızǵa tamamlanǵan sózlerge jalǵanadı: juldır, qaldıq, septir, keptir hám t.b. Biraq ayırım sózlerde buǵan kerisinshe qubılıs kórinedi: keltir, kemtik, óltir, jemtik hám t.b. Bul tariyxıy jaǵdaylar menen baylanıslı. Etimologiyalıq jaqtan d dawıssızı t dawıssızınan kelip shıqqan. T dawıssızınıń únlilesiw protsesine ushırawı nátiyjesinde d dawıssızı payda bolıp, ol bir qatar túrkiy tillerde sóz basındaǵı t menen almasqan. Máselen, házirgi oǵuz toparındaǵı tillerde bul protsess kúshli bolıp, qıpshaq toparında t dawıssızı qollanılǵan sózlerde d dawıssızı qollanıladı: dórt-tórt, daǵ-taw hám t.b. Biraq ayırım sózlerde qıpshaq tillerinde de d dawıssızı qollanılǵan.
Qaraqalpaq tilinde aqırı t dawıssızına tamamlanǵan sózge dawıslıdan baslanatuǵın affiks qosılǵanı menen ol d dawıssızı menen almaspaydı: tart+a=tarta, kút+e=kúte, at+ı=atı hám t.b. Biraq affikstiń basındaǵı t dawıssızı túbir morfemanıń aqırǵı sesiniń tásiri menen únlilesiw protsesine ushırap, d dawıssızına aylanǵan. Solay da ayırım sózlerge jalǵanıwında ol sapasın saqlap qalǵan. Qaraqalpaq tilindegi ózgelik dárejeniń =dır//=dir, =tır//=tir, atlıq jasawshı =dıq//=dik, =tıq//=tik affiksleri sonıń izlerin kórsetedi.
L-D-T dawıssızlarınıń almasıwınan dúzilgen affikslik morfema variantları onsha ónimli emes. Házirgi qaraqalpaq tilinde feyil jasawshı eń ónimli affiks =la//=le bolıp esaplanadı. Ol barlıq túrkiy tillerde de, ertedegi jazba estelikler tilinde de feyil jasawshı ónimli affiks xızmetin atqarǵan. Mahmud Qashǵariy «...la qosımtası atawıshlardan feyil jasaydı, bul úlken qaǵıyda, onı hámme waqta este saqla,» -dep jazǵan. Házirgi qazaq tilinde l-d-t dawıssızlarınıń affiks morfema variantlarında almasıwı janlı qubılıs. Al qaraqalpaq tilinde affiks morfema variantlarında l dawıssızı basqa dawıslılar menen almaspaydı. Tek ayırım sózlerde l dan baslanatuǵın affikslerdiń variantı bolıp esaplanatuǵın d dan, t dan baslanatuǵın variantlar ushırasadı. Biraq d hám t fonemalarınan baslanatuǵın janlı qubılıs dep qarawǵa bolmaydı. Olar tek belgili sózlerde ǵana kórinedi. Máselen, únde sózinde dissimilyatsiya qubılısı nátiyjesinde =la//=le affiksiniń =da//=de variantı almasqan. Al ta variantı janlı sóylew tilinde ádebiy tildegi =la//=le variantınıń ornına almasıp qollanıladı: isle-iste, tisle-tiste hám t.b. Bunda t dan baslanatuǵın varianttıń almasıp qollanılıwı ilgerili tásirdiń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Qazaq til biliminde A.Xasenova =la//=le affiksiniń =da//=de, =ta//=te fonetikalıq variantları menen qatar =ra//=re, =na//=ne variantları da bar, - deydi. Al A.ǵulamov ózbek tilinde =ra//=re, =na//=ne affikslerin =la//=le affiksiniń variantı sıpatında emes, tek xızmeti jaǵınan jaqın basqa affiks,-dep kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde móńre, jıyna, kisne hám t.b. sózlerde ra hám na =la//=le affiksine xızmeti hám mánisi jaqın bolǵanı menen olardı variant sıpatında qarap bolmaydı. A.ǵulamovtıń bul haqqında pikiri shınlıqqa sáykes keledi. Sebebi ayırım feyil sózlerge =qa//=ke affiksi qosılǵanda da ol la//=le affiksiniń xızmetin atqaradı: iyis+ke=iyiske, baq+qa=bayqa hám t.b.
Solay etip, qaraqalpaq tilinde l-d-t dawıssızlarınıń almasıp jumsalıwı tek ayırım sózler mısalında kórsetiw múmkin. Ol janlı qubılıs emes.
R-Z/S dawıssızlarınıń almasıwınan dúzilgen affiks morfema variantları kelbetlik feyildiń bolımlı =ar//=er menen bolımsız affiksi =mas//=mes variantlarındaǵı r menen s dawıssızı, sonday-aq feyildiń ózgelik dárejesiniń =dır//=dir, =tır//=tir variantı menen =qız//=kiz, =ǵız//=giz variantındaǵı r menen z dawıssızların kórsetiwge boladı: keler-kelmes, barar-barmas, aldır-alǵız, keltir-kelgiz hám t.b. N.K.Dmitriev túrkmen tilinde feyildiń bolımsız formasında r dawıssızınıń tolıq saqlanıwın, tek ǵana onıń kóplik sanınıń úshinshi betinde z dawıssızınıń payda bolıwın atap kórsetedi.
Solay etip, qaraqalpaq tiliniń ayırım affikslerinde rotatsizmniń izleri saqlanıp qalǵan. R-s almasıwı túrkiy tillerdiń ayırımlarında assimilyatsiya nátiyjesinde z dawıssızınıń s dawıssızına aylanıwınan kelip shıqqan.
M.Tomanov qazaq tilindegi =sıra//=sire affiksi menen =sız//=siz affiksin etimologiyalıq jaqtan bir dep qarap, olarda da rotatsizmniń izi saqlanǵanın kórsetedi.
Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilindegi affiks morfema variantlarında dawıssız morfonemalar túbir morfemanıń qanday seske hám buwınǵa tamamlanıwına baylanıslı boladı. Olar b-p-m, d-t-m, q/k, ǵ/g, d-t, l-d-t, r-z/s morfonemalar túrinde kórinedi.