1-tema. Lingvopoetika páni hám oníŃ wazíypalarí Jobası: «Lingvopoetika»

1-TEMA. LINGVOPOETIKA PÁNI HÁM ONÍŃ WAZÍYPALARÍ


Jobası:

1. 
   «Lingvopoetika» pániniń obyekti hám predmeti.
   
2. 
   Kórkem shıǵarma tilin izertlewdiń eki baǵdarı.
   
3. 
   Sózdiń poetikalıq tilde estetikalıq funkciyası.
   
4. 
   Kórkem shıǵarmada sózdiń obraz jaratıwǵa, obrazlıq transforma-ciyalanıw processine qatnası.
   
5. 
   Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı.
   

Ádebiyattıń sóz óneri ekenligi, onıń birinshi elementi til ekenligi tuwralı haqıyqattı heshkim biykarlay almaydı. Ózbekistan Qaharmanı O.Sharafiddinov: «Boyawsız súwretlew óneri, ırǵaqsız muzıka bolmaǵanı sıyaqlı, tilsiz ádebiyat ta bolmaydı. Haqıyqatında da, jazıwshı hárqıylı adamlardıń xarakterin úyrenip, jámiyettiń rawajlanıwına járdem beretuǵın salmaqlı haqıyqatlıqlardı ashadı. Biraq, bulardıń hámmesi ádebiyatta til arqalı júzege asadı»¹.

Kórkem ádebiyattıń birinshi elementin anıqlaw menen baylanıslı pikirler ilimpazlar tárepinen ótken ásirdiń baslarınan berli aytılıp kiyatır. V.M.Jirmunskiy filologiyada uzaq waqıt dawam etip kelgen «Poeziyanıń materialı obrazlar» degenge usaǵan pikirlerdiń tiykarsız ekenligin kórsetip «Poeziyanıń materialı obrazlar emes, emociyalar emes, al sóz. Poeziya sóz óneri, poeziya tariyxı sózshilik (slovesnost) tariyxı»² - dep jazadı. Shınında da, kórkem ádebiyatta, ásirese poeziyada obrazdıń ornı hám wazıypası qanday dárejede áhmiyetli, sheshiwshi bolmasın, ol sózden, tilden ajıralǵan túrde, tısqarıda jasay almaydı. Sózsiz obrazdıń ózi joq. Sonlıqtan da, belgili rus ilimpazı D.N.Shmelev obraz dóretiwde tildiń áhmiyeti tuwralı haqıyqattı tómendegishe bayanlaydı: «Til – bul tek ǵana adamlar arasındaǵı qatnas quralı, pikirlerdi jámlew, sezim, tilek hám t.b. ańlatıw quralı emes, al kórkem ádebiyat obrazları kiyinetuǵın real sırtqı forma bolıp tabıladı»¹.
Kórkem shıǵarma tili júdá quramalı hám ózgeshe qubılıs. Filologiya tariyxında onı úyreniwge hárqıylı qatnas jasalǵan. Kórkem shıǵarma tilin ómir boyı izertlegen V.V.Vinogradov óziniń «Kórkem ádebiyat tili haqqındaǵı ilim hám onıń wazıypaları» miynetinde «til» sózi eki túrli mánide qollanılıwın kórsetedi: 1) anaw yamasa mınaw milliy tildiń sistemasın sáwlelendiriwshi «sóylew» yamasa «tekst» (ádebiy til tariyxı, tariyxıy grammatika hám leksikologiya ushın analizlew materialı) mánisinde; 2) óner tili, kórkem súwretlew quralları sisteması mánisinde².
V.M.Jirmunskiydiń poetika hám lingvistika arasındaǵı tıǵız baylanıs tuwralı tómendegi pikir ayrıqsha áhmiyetke iye: «Poeziyanıń materialı sóz bolatuǵın bolsa, poetikanıń sistemalı strukturasınıń tiykarına bizge lingvistika beretuǵın til faktleriniń klassifikatsiyası qoyılıwı tiyis. Kórkem wazıypaǵa boysındırılǵan bul faktlerdiń hár biri usı túrde poetikalıq usılǵa aylanadı. Solay etip, til haqqındaǵı ilimniń hár bir bólimine teoriyalıq poetikanıń arnawlı bólimi sáykes keliwi kerek»³. Bunda ol poetikalıq fonetika, poetikalıq morfologiya, poetikalıq sintaksis, poetikalıq semantikanı názerde tutadı. Roman Osipovich Yakobson «Lingvistika hám poetika» miynetinde poetikanı lingvistikanıń bir bólimi sıpatında qaraydı. Akademik V.V.Vinogradov «Stilistika» degen fundamental miynetinde poetika haqqında pikir bildirip, ádebiy kórkem shıǵarma strukturasın úyreniwde lingvistikalıq, estetika-stilistikalıq, ádebiyattanıw hám kórkem ónertanıwshılıq qatnaslar poetika sheńberinde birlesip ketetuǵının kórsetip ótedi⁴.
B.Sarimsoqov kórkem til mashqalaların úyreniwde tilshi hám ádebiyatshı ilimpazlardıń birlikte izertlewler alıp barıw zárúrligin kórsetip, «tilshi me ya ádebiyatshı ma, lingvopoetikada, kórkemlik, obrazlılıq máselelerinde birlesip ketiwleri zárúr, sonda ǵana olar haqıyqıy filologqa aylanadı. Kórkemlik mashqalaları filologiyalıq mashqala esaplanadı»⁵ - dep jazadı.
Solay etip, kórkem shıǵarma tiline áne usınday filologiyalıq qatnas jasalsa ǵana shın mánisindegi onıń lingvopoetikalıq ózgesheligin anıqlaw múmkinshiligi payda boladı. Lingvopoetika házirgi waqıtta filologiyanıń bir pútinligin tiklewi múmkin bolǵan taraw dep tán alınıp atırǵan eken, onda onıń maqseti hám wazıypaların, izertlew obekti, basqa ilimler menen baylanısın anıqlap alıw zárúr. Bul tarawdaǵı ilimiy izertlew jumısların kóbeytiw hám kúsheytiw zárúrligi keyingi waqıtlardaǵı filologiya iliminiń eń áhmiyetli wazıypalarınan esaplanadı¹.
Kórkem ádebiyat yamasa sóz óneri obyektiv shınlıqtı sáwlelendiriw hám ańlap biliwdiń bir túri bolıwı menen birge, adamnıń kórkem dóretiwshilik is-háreketleriniń nátiyjesi esaplanadı. Ol obyektiv shınlıqtı kórkem sáwlelendiriw hám onı ańlap biliw menen bir qatarda adamnıń dúnyaǵa, obyektiv shınlıqqa estetikalıq qatnasın da birge ańlatatuǵın kórkem reallıq bolıp tabıladı. Sonlıqtan, ádebiyat kórkem ónerdiń ayrıqsha bir túri sıpatında qaraladı.
Kórkem ádebiyat bir tárepten, kórkem ónerdiń basqa túrleri (muzika, súwretlew óneri h.t.b.) sıyaqlı estetikalıq tásirlilikke iye hám onıń tiykarında insannıń sana-sezimine, oylaw, pikirlew dúnyasına hám turmıs-tárizine tásirin tiygizedi. Ol, ekinshi tárepinen kórkem ónerdiń basqa túrleri menen materiallıq tábiyatı, obrazlı hám emocionallıq qabıllawǵa baǵdarlanǵan shártli sistema ekenligi menen baylanıslı bolsa, sóz óneriniń materiallıq tábiyatı logikalıq oylawdıń quralı hám materialı bolǵan til menen baylanıslı.
Adamlar arasındaǵı kommunikaciyalıq processtiń ámelge asırılıwınıń, kommunikaciyalıq processtiń barlıq kórinisleriniń obyektivlestiriliwiniń jetilisken quralı bolıp esaplanatuǵın til, sóz óneriniń negizgi materialı ǵana bolıp qalmastan, estetikalıq xızmet atqaratuǵın kórkem ádebiyattıń ózine tán ózgesheligin, quramalılıǵın payda etiwshi faktor. Til kórkem ádebiyattıń ózine tán ózgeshelik belgilerin sáwlelendiredi, sol sebepli onı izertlep, úyreniw de quramalılıqtı payda etedi. Sonlıqtan, sóz ónerin izertlew-úyreniw lingvistikalıq aspektinde bolıwı zárúr. Kórkem ádebiyattı lingvistikalıq izertlew kórkem shıǵarmanıń ózin emes, al tilin izertlep-úyreniw ekenligin eske alıw kerek. Óytkeni, kórkem ádebiyattıń ózi lingvistikanıń obyekti emes.
Qaraqalpaq filologiyasında kórkem ádebiyattıń tilin lingvistikalıq aspektte izertlew baǵdarındaǵı ilimiy-teoriyalıq miynetler sanawlı. Ádebiyattanıwǵa kirisiw, ádebiyat teoriyası boyınsha sabaqlıq hám oqıw-metodikalıq qollanbalarda berilgen kórkem shıǵarmanıń tili boyınsha qısqasha ulıwmalıq maǵlıwmatlardı esapqa almaǵanda, folklorlıq dóretpeler menen qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili boyınsha Sh.Abdinazimov, A.Abdiev, G.Qarlıbaevalardıń arnawlı miynetlerin kórsetiw múmkin. Keyingi waqıtları kórkem ádebiyat hám folklorlıq shıǵarmalardıń tiline baylanıslı máseleler – tekstlerdiń strukturalıq-semantikalıq, sintaksislik qurılısı máseleleri boyınsha bir qansha maqalalar járiyalandı. Degen menen, qaraqalpaq filologiyasında kórkem ádebiyat tiliniń ózgesheligi, kórkem ádebiyattıń tillik shólkemlesiwiniń lingvistikalıq hám poetikalıq tiykarları, onı ilimiy analizlewdiń sistemalı usılları, teoriyalıq-metodologiyalıq tiykarı boyınsha jetkilikli dárejedegi ilimiy jónelisler belgilenip, onıń teoriyalıq negizi jaratılıwı lazım. Bunıń ushın lingvopoetikanıń statusı, onıń izertlew obyekti hám predmeti anıq belgileniwi, sistemalıq qurılısı kórsetilip, negizgi túsinikleri, kategoriyaları, mashqalaları, onıń basqa ilimler menen qarım-qatnası anıqlanıwı talap etiledi.
Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri bolıp, onıń ózgesheligin tildiń mánilik tárepi de, formalıq tárepi de dúzgenlikten, onı izertlewdiń metodları menen usılları, principleri, aspektleri tek ádebiyattanıwdıń qurılısında úyreniliwi sóz óneriniń tábiyatı menen mánisin, ózgesheligin tolıq ashıp beriw ushın jeterli emes.
Ádebiyat tilge tiykarlanǵan kórkem ónerdiń túri sıpatında tildiń rawajlanıwı tiykarında (sesler, sózler, gápler) payda bolatuǵınlıǵın esten shıǵarmaw kerek. Sonlıqtan onı tildiń tábiyatısız ilimiy izertlew, úyreniw, túsiniw hasla múmkin emes. Solay etip, kórkem ádebiyattı izertlep-úyreniwde lingvistikanıń xızmeti ayrıqsha.
Sóz óneriniń úlgisin lingvistikalıq izertlew eki baǵdarda bolıwı múmkin. Lingvistikalıq tallawdıń birinshi baǵdarında kórkem shıǵarma tekstiniń mısalında tillik strukturanıń belgili bir basqıshı (yarusı), ózgesheligi, tillik elementlerdiń qarım-qatnasları hám olardıń deformaciyaǵa¹ ushırawı, tildiń belgili bir dáwirdegi rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları úyreniledi. Biraq bul baǵdardaǵı izertlewlerde tek lingvistikalıq maqset gózlenip, ádebiyattanıw, poetika, estetika menen baylanısqa iye bolmaydı.
Al endi lingvistikalıq aspektte tallawdıń ekinshi baǵdarı kórkem ádebiyattıń mazmunın ańlatatuǵın sırtqı forması hám materialı bolıp esaplanatuǵın tildi úyreniwge arnaladı. Bunday jaǵdayda taza lingvistikalıq kategoriyalar ózgeshe sıpattaǵı ólshemler, principler negizinde túsindiriliwin, tallanıwın, sál basqasharaq qatnas jasawdı talap etedi.
Óytkeni, sóz ónerin forma menen mazmunnıń birligi sıpatında tallap úyreniw talap etiledi. Bunday wazıypanı óz aldına lingvistika da, ádebiyattanıw da hám poetika da atqara almaydı. Solay etip, ádebiyat penen tildiń birliktegi, óz ara baylanıslı hám bir-birine ǵárezli baylanısların izertlew ushın keń baǵdardaǵı filologiyalıq qatnas jasaw kerek, sóz ónerin organikalıq pútinlik sıpatında izertleytuǵın óz aldına pán zárúr.
Bunday arnawlı pán til bilimi menen ádebiyattanıwǵa jaqın, biraq óziniń baǵdarı, metodları, principleri jaǵınan olardan ózgeshelikke iye, óziniń teoriyalıq tiykarına iye bolıwı kerek.
Kórkem ádebiyattıń tilin izertleytuǵın óz aldına ilim tarawınıń qáliplesip rawajlanıwı jóninde XX ásirdiń 60-70 jıllarına shekem qarama-qarsılıqlı pikirler berilse de, bul baǵdardaǵı izertlewler kólemi kóbeyip ilimiy-izertlewler tereńlesip bardı. Bul baǵdardaǵı izertlewlerdi birlestirgen ilim tarawı ushın hárqanday atamalar usınılıp, «lingvistikalıq poetika yamasa lingvopoetika» degen atama filologiyalıq ilimlerdiń jańa tarawı bolǵan bul baǵdardıń jónelisin ayqınıraq sáwlelendirgenlikten filologlar tárepinen qollanısqa engizildi.
Lingvopoetikalıq izertlewler sap lingvistikalıq hám ádebiyattanıwshılıq baǵdarındaǵı izertlewlerden kórkem ádebiyattı hám onıń tilin dóretiwshilik hárekettiń nátiyjesi sıpatında qarawı, onıń lingvistikalıq hám ádebiyattanıwshılıq koncepciyaların birlestiriwge umtılıw tendenciyası menen ózgeshelenedi. Lingvopoetikada kórkem ádebiyattıń barlıq dúzilisi: ideyalıq-tematikalıq, mazmunlıq, strukturalıq, estetikalıq hám tillik reallasıwınıń birligi, pútinlik retinde, olardıń birin-biri tolıqtırıp barıwı baǵdarında izertlep úyreniledi.
Lingvopoetikanıń óz aldına filologiyalıq ilim tarawı, pán retinde ornın anıqlaw ushın onıń izertlew obyekti menen predmetin anıqlaw, negizgi túsiniklerin, mashqalaların, maqseti hám wazıypaların kórsetiw, basqa ilimler menen baylanısı hám onıń izertlew shegaraların belgilew zárúr.
Lingvopoetikanıń izertlew obyekti hám predmetiniń quramalılıǵı, kóp qırlılıǵı, bul másele boyınsha izertlewshiler ortasında tolıq qáliplesken bir pikirdiń joqlıǵı «poetikalıq til», «poetikalıq sóylew», «kórkem sóylew», «kórkem ádebiyattıń tili», «kórkem shıǵarma», «ádebiy shıǵarma», «kórkem tekst» kibi túsiniklerdiń anıq differenciaciya jasalmastan aralas qollanılıp kiyatırǵanlıǵında kórinedi. Joqarıda kórsetilgen túsinikler bir-birine jaqın, uqsas, birdey máni-mazmundı sáwlelendiretuǵın túsiniklerdey seziledi. Biraq, anıq ilimiy maqset aldıǵa qoyılǵanında, joqarıda kórsetilgen túsiniklerdiń arasınan qay biri lingvopoetikanıń tiykarǵı obyekti ekenligi, al qay biri predmeti ekenligin ajıratıp kórsetiw zárúr.
Lingvopoetikanıń obyekti sıpatında jámiyetlik qubılıs bolǵan tildiń ózi emes, til hám onıń ózgeshe funkcionallıq qollanıwı tuwralı belgili bir estetikalıq kóz qaras tiykarında payda bolǵan túsinikti esaplawǵa boladı. Ilimiy miynetlerde «poetikalıq til», «kórkem sóylew», «poetikalıq sóylew» degen túsinikler hárqıylı túsinikler me yamasa bir túsiniktiń hártúrli atamaları ma, olardıń arasında qanday baylanıslar bar ekenligin túsiniw ushın eń dáslep til hám sóylew dixotomiyası¹ tuwralı máselege toqtap ótken orınlı boladı. Eń dáslep teoriyalıq jaqtan nemis ilimpazı Vilgelm fon Gumboldt tárepinen negiz salınıp, onnan soń Ferdinand de Sossyur tárepinen keń túrde rawajlandırılǵan til hám sóylew dixotomiyası til menen sóylewdi bir-birinen principial túrde ajıratıp úyreniwdiń zárúrligi tuwralı ideyanıń tiykarın quraydı. Bul ideyaǵa muwapıq, til – abstrakt model, relyaciyalıq struktura, sxema. Kommunikaciyanıń tiykarǵı quralı esaplanatuǵın til jámiyetlik qubılıs esaplanadı, onıń qollanatuǵın adamlardıń jeke ózine ǵárezli bolmaǵan ulıwmalıq sistema bolıp sanaladı. Biraq bul sistemanı tikkeley, ashıqtan-ashıq bayqaw múmkin emes. Onıń realizaciyası, lingvistikalıq reallıq bolıp sóylew xızmet atqaradı. Tildiń tiykarǵı kommunikativlik xızmeti tillik materiallardıń paradigmatikalıq¹ hám sintagmatikalıq² planda saylap, tańlap, baylanıstırıp qollanıw arqalı sóylew barısında ámelge asadı. Sóylew belgili bir situaciya ushın aktual, dinamikalıq, konkret hám subyektivli dárejege iye. Sóylew lingvistikalıq reallıq bolıp til sisteması arqalı ǵana anıqlanadı, sonıń menen birge til sistemasııń rawajlanıwın támiyinleydi. Demek,til hám sóylew, bir tárepten biri-birinen principial ayırmashılıqqa iye, ekinshi tárepten, biri-birin anıqlaydı, t olıqtıradı, biri-birisiz rawajlanıwı, reallasıwı múmkin emes: Til sóylew=til y amasa til sóylew til. Dixotomiyanıń usınday biri-birinen ajıratıw múmkin bolmaǵan qarım-qatnası poetikalıq til, kórkem sóylew, poetikalıq sóylew túsiniklerin derlik birdey dárejede, birdey mánide qollanılıwna alıp kelgen. Sonday bolsa da, lingvopoetikanıń obyekti sıpatında «poetikalıq til» terminin qollanıw hám onı reallıq emes, al til sıyaqlı model sıpatında qaraw kerek.
Poetikalıq til – tildiń ulıwmalıq belgileri menen birge, sóz óneriniń deregi, quralı hám materialı sıpatında ózine tán ózgeshelik belgi-qásiyetlerdi jámlegen ózgeshe sistema. Poetikalıq til kórkem sáwlelendirip súwretlew, xabarlaw, tásir etiw maqsetin gózlep, kórkem-estetikalıq mánige iye bolǵan barlıq janrdaǵı, túrdegi, formadaǵı tekstlerdiń negizinde turǵan til bolıp esaplanadı. Milliy til menen poetikalıq til bir-birinen bólek jasaytuǵın, ajıralǵan, basqa-basqa sistema emes.
Poetikalıq til degenimiz milliy tildiń funkcionallıq jaqtan rawajlanǵan bir túri. Tildiń eń tiykarǵı xızmeti – kommunikativlik xızmeti. Biraq qarım-qatnastıń barlıq túrlerinde tek ǵana kommunikativlik maqset gózlenbesten, tásir etiwshilik qúdiretke de iye bolıp, emocionallıq, estetikalıq funkciyalardı da atqaradı. «Poetikalıq til» túsinigi usı mánide, tildiń estetikalıq (poetikalıq) funkciyasına baylanıslı payda boldı hám qollanıladı. Estetikalıq (poetikalıq) funkciya tildiń kommunikativlik xızmetinen ózgeshelenip, ajıralıp turmaydı, onıń menen organikalıq baylanısta boladı. Estetikalıq (poetikalıq) funkciyanıń mánisin tillik shınlıqtı obrazlı sáwlelendiriw xızmeti dúzedi.
Tildiń kommunikativlik hám estetikalıq xızmetlerin bir-birine qarama-qarsı qoyıwǵa bolmaydı: awızeki sóylew tilinde de estetikalıq funkciya ámelge asadı, poetikalıq tilde de kommunikativlik xızmet orın aladı.
Ekinshiden, til óziniń funkciyalarınıń xızmetin bir materiallıq negizge – tilge tiykarlanǵan túrde júzege shıǵaradı: kommunikativlik xızmette tildiń basqa materialları, estetikalıq funkciyada tillik materiallardıń basqa bir toparı paydalanılmaydı. Tildiń barlıq birlikleri belgili bir dóretiwshilik-funkcionallıq talapqa muwapıq poetikalıq sıpatqa iye boladı.
Poetikalıq tildiń tiykarın quraytuǵın negizgi qásiyeti – onıń «ishki forması». Poetikalıq tilde belgili bir seslik forma arqalı berilgen máni basqa bir mánige, yamasa mánilerge forma retinde xızmet atqarıw múmkinshilgine iye boladı. Poetikalıq tilde tillik elementtiń tiykarǵı mánisi onıń tuwra mánisi menen sheklenbey, onıń seslik forması arqalı berilmegen basqa mánilerdi de ańlatadı. Biraq, poetikalıq tildegi «ishki forma» menen ámeliy tildegi ishki formanı birdey dep qarawǵa bolmaydı. Ámeliy tilde bul atamanı payda etken belgi jóninde maǵlıwmat berip, sol atamanı bildiredi. Ishki formaǵa iye bolǵan sózler óz mánisinde eki túrli maǵlıwmattı qamtıydı: predmetti kórsetiw hám sol predmettiń atalıwına tiykar bolǵan belgini kórsetiw.
Milliy til sistemasındaǵı sózlerdiń barlıǵı da teńdey yamasa ishki formaǵa iye emes. Al endi, poetikalıq tilde barlıq birliklerge tiyisli. Poetikalıq tilde milliy tildegi máni kórkem mánige yamasa jańa mánilerge aylanadı. Mine usı kórinis – poetikalıq tildiń baslı belgisi, mazmun-mánisin dúzetuǵın turaqlı ózgesheligi esaplanadı. Onıń nátiyjesinde tillik sistemanıń barlıq elementleri poetikalıq tilde ózgeriske ushırap, jańa máni-mazmunǵa hám kórkem-estetikalıq mazmunǵa iye boladı. Bunday ózgeris tildegi jeke sózler hám elementlerge emes, olardıń ortasındaǵı qatnaslarǵa da tiyisli boladı. Poetikalıq tilde elementler hám olar ortasındaǵı qarım-qatnaslardıń tillik aspekti grammatikalıq hám sintaksislik anıqlamalar arqalı emes, al jańa mánini payda etiwin, kórkem shıǵarmanıń ishki dúnyasın jaratıwın anıqlawǵa baǵdarlanadı. Bul poetikalıq tildiń eki planlılıǵın kórsetedi. Ekinshiden, awızeki sóylew tilinde jumsalatuǵın ádebiy tildiń normalarına juwap bermeytuǵın til faktleri (varvarizm, vulgarizm, jargon h.t.b.) poetikalıq tilde áhmiyetli mánige iye boladı.
Poetikalıq tildiń awızeki sóylew tilinen ayırmashılıǵı – onda barlıq til birlikleri estetikalıq jaqtan sistemalı túrde iye boladı, qanday da bir kórkem mánige hám ulıwma bir kórkem wazıypaǵa jámlesedi.
Úshinshiden, poetikalıq tildiń jáne bir ózgesheligi tillik birliklerdi joqarı dárejede aktuallastırıwı menen baylanıslı. Aktuallastırıw awızeki sóylew tilinde ústemlik etetuǵın avtomatlastırıwǵa qarsı qoyıladı. Ámeliy tildiń birligi onıń tuwra mánisi boyınsha stereotiplik sıpatta avtomat túrde qabıl alınsa, al poetikalıq tildiń birligin birden tikkeley tuwra mánide qabıllaw, onıń anıq mánisin, semantikalıq máni ózgerislerin, kórkem mánisin ańlap túsiniw qıyınshılıq tuwdıradı.
Tórtinshiden, poetikalıq tilde til birliklerin basqa birlikler menen baylanısqa kirisiw, aralasıw múmkinshiligi keńeyip, sóz mánilik jaqtan bayıydı. Leksika-semantikalıq yamasa grammatikalıq mánisi jaǵınan baylanısıw múmkinshiligine iye bolmaǵan til materialları poetikalıq tilde bir-biri menen tıǵız baylanısqa iye boladı.
Besinshiden, poetikalıq til óziniń ishine konteksttiń¹ barlıq faktlerin aladı, ádebiy tilde qollanılatuǵın til birlikleri de onıń qurılısına kiredi.
Demek, milliy tildiń funkcionallıq jaqtan keńeyip, tek ǵana kommunikativlik emes, turmıs shınlıǵın kórkem sáwlelendiriwshi poetikalıq xızmetti de atqarıwshı ózgeshe túri, tildiń barlıq podsistemaların¹ qamtıytuǵın keń kólemli: standart-dóretiwshilik, norma-deformaciya, aktuallastırıw-avtomatlastırıw, tuwra máni-ishki forma sıyaqlı oppoziciyalarǵa tiykarlanǵan eki planlılıǵı poetikalıq tildi «Lingvopoetika»nıń obyekti sıpatında qarawǵa tolıq tiykar boladı.
Izertlew obyektiniń ózine tán tábiyatı izertlew predmetiniń de bir tárepleme emesligin talap etedi. Izertlewge kórkem sóylew, kórkem shıǵarmanıń ya ádebiy shıǵarmanıń tili, yamasa kórkem teksttiń qaysısı izertlew predmeti bola aladı degen sorawlarǵa da birdey juwap joq. Kórkem shıǵarma hám kórkem tekst túsiniklerin óz aldına ajıratıp qollanıw tuwralı másele tek qaraqalpaq til biliminde ǵana emes, al túrkiy tillerinde de ele sheshimin tappaǵan.
Kórkem shıǵarma hám kórkem tekst túsinikleri bir-biri menen eki túrdegi qarım-qatnasqa iye: a) kórkem shıǵarma hám kórkem tekst barlıq tárepinen bir-birine barabar, birdey mánige iye, biri-birin barlıq orınlarda almastırıp turıwǵa bolatuǵın sinonim túsinikler; b) kórkem shıǵarma menen kórkem tekstti birdey sinonimler dep qarawǵa bolmaydı, olar óziniń semantika-strukturalıq dúzilisin ekstralingvistikalıq² faktorlar menen qatnası jaǵınan biri-birinen ózgeshelenedi.
Kórkem shıǵarma hám kórkem tekst túsiniklerin tolıq sinonimler retinde qaraw durıs emes. Kórkem shıǵarma túsinigi shegarası jeke ajıratılmaǵan, anıq ilimiy sıpatta emes, ekinshiden, kórkem shıǵarma atamasın kórkem ónerdiń basqa túrleriniń úlgilerine baylanıslı da qollana beriw múmkin. Sonlıqtan, kórkem shıǵarma túsinigi «Lingvopoetika» ushın anıq, konkret predmetlik dárejege tolıq iye bola almaydı. Kórkem shıǵarma hám kórkem tekst túsiniklerin birdey dep qarawdıń durıs emesligi obraz túsinigine de baylanıslı. Obraz jasawdıń negizgi tekstte orın alǵanı menen tolıq túrinde teksttiń shegarasınan shıǵıp, kórkem shıǵarmanıń shegarasında turadı. Kórkem shıǵarma menen kórkem teksttiń birdey emesligin kórsetiwshi taǵı bir jaǵday kórkem teksttiń tema, epigraf, prolog, epilog benen óz ara qarım-qatnasına baylanıslı. Tema, epigraf, prolog, epilog – kórkem shıǵarmanıń strukturasına kiriwshi komponentleri esaplanadı. Óziniń semantika-funkcionallıq kompoziciyalıq mánisi jaǵınan bul komponentler kórkem teksttiń strukturasına tolıq sińisip ketpeydi, tıǵız baylanısta bolsa da, ayrıqshalanǵan, ajıralǵan túrde turadı. Olar óz aldına tekst túrinde logikalıq pútinlikke iye bolıp, tiykarǵı tekst penen ajıralmas logikalıq, sonday-aq, kóp jaǵdaylarda tema – remalıq¹ jaqtan lingvistikalıq baylanısta boladı. Sonlıqtan, kórkem shıǵarmanı bir qansha teksttiń organikalıq birliginen dúzilgen tuwındı dep esaplawǵa boladı.
Demek, kórkem shıǵarma menen kórkem tekst túsinikleri ózleriniń qurılısı hám kólemi jaǵınan ózgeshelikke iye, kórkem shıǵarma kórkem tekstten kólemlirek. Kórkem shıǵarma tiykarınan 3 sistemadan ibarat: 1) materiallıq sáwleleniw bolǵan tillik sistema; 2)bul sistema arqalı ańlatılǵan semantikalıq sistema; 3) ideyalıq-emocionallıq hám estetikalıq sistema. Al endi, kórkem tekst bolsa kórkem shıǵarmanıń materiallıq deregi, eń mánili komponenti esaplanadı, shıǵarmanıń basqa komponentleri, sistemaları, aspektleri menen tıǵız baylanıslı, biraq tolıǵı menen kórkem shıǵarma túsinigin ańlata almaydı. Demek, lingvopoetikanıń predmetin kórkem tekst túsinigi quraydı. Kórkem tekstti lingvopoetikanıń predmeti sıpatında tanıwǵa tómendegi faktorlar tiykar boladı: a) kórkem tekst – ilimiy kóz qarastan qaraǵanda konkret túsinik; b) izertlew predmeti sıpatında materiallıq negizge iye; v) hárqıylı túrdegi, dárejedegi hám aspekttegi ilimiy izertlew jumısları ushın qolaylı. Kórkem teksttiń tábiyatına baylanıslı jáne bir máselege anıqlıq kirgizip ketiw maqsetke muwapıq. Ol kórkem sóylew menen kórkem teksttiń qarım-qatnası tuwralı másele. Kórkem sóylew hám kórkem tekst túsiniklerin aralas, sinonim sózler sıpatında qollanıw qáte esaplanadı. Kórkem sóylew menen kórkem tekst túsiniklerin birdey dep qaraw durıs emesligi tómendegi ózgesheliklerine baylanıslı. Kórkem sóylew burın aytılǵan, házir aytılıp atırǵan hám kelesi waqıtlarda aytılatuǵın oy-pikirlerdiń, maǵlıwmatlardıń jıyındısı bolıwı múmkin. Al endi, kórkem tekst pútkil kórkem sóylew sistemasınıń emes, al onıń bir bóliminiń reallasıwı, sóylewdiń konkret bir bólimi. Kórkem sóylewdi tolıq, bir pútin organizm sıpatında qaraw kerek. Al endi, kórkem tekst bóleklerge ajıraladı, bóliniwge duwshar boladı. Sóylew dóretiwshilik process sıpatında bir kommunikativlik aktke baǵdarlanıp, birden-bir, qaytalanbaytuǵın bolsa, kórkem tekstte birneshe ret qaytalawǵa, hárqıylı interpretaciya¹ jasawǵa múmkinshilik beredi. Kórsetilgen belgiler kórkem sóylewdi konkret predmetlik mánige iye qılmaydı. Til–sóylew dixotomiyasınıń kóz qarasınan qaraǵanda, sóylew – tildiń realizaciyası, tillik reallıq esaplanǵanı menen, kórkem tekst sıyaqlı konkret reallıq bola almaydı. Sonlıqtan, lingvopoetikanıń predmeti – kórkem tekst esaplanadı.