1-tema. Lingvopoetika páni hám oníŃ wazíypalarí Jobası: «Lingvopoetika»

Kórkem tekst degen ne ? Qanday tekst bolmasın, strukturalıq-semantikalıq, formalıq-mazmunlıq birlik, pútinlik bolıp esaplanadı. Biraq, tekstler maǵlıwmattı, oydı ańlatıp beriwiniń sózlik-kompoziciyalıq usılları, shınlıqtı sáwlelendiriwiniń hám tásir etiwiniń túrleri boyınsha ajıraladı. Bulardıń ishinde «Lingvopoetika»nıń predmeti sıpatında esaplanatuǵın kórkem tekst óziniń dúzilisi, maqseti, motivi, funkcionallıq-stillik hám semantika-srtukturalıq tábiyatı jaǵınan tekstlerdiń basqa túrlerinen ózgeshelikke iye. Bunday ayırmashılıq eki faktorǵa baylanıslı boladı: 1) kórkem tekst – tildiń belgili bir anıqlamalarınıń, tillik múmkinshilikleriniń ámelge asıwınıń sisteması; 2) sonıń menen birge, sol anıqlamalardıń buzılıwınıń sisteması. Kórkem tekstte sózdiń semantikalıq jaqtan kóp qırlılıǵı, tillik elementlerdi, belgilerdi qollanıw hám qabıllawda aktuallastırıwǵa umtılıw tendenciyası, formanıń mazmunǵa aylanıwı hám ózgeshe emociyaǵa, ekspressiyaǵa, estetikalıq qunlılıqqa iye bolıwı, ádebiy tildiń normalarına salıstırǵanda deformaciyalanǵan, tildiń kommunikativlik funkciyası estetikalıq, emocionallıq funkciyalar menen bayıǵan túrge ótiwi, nátiyjede tekstti tuwrı sızıqlı túrde emes qabıllaw orın aladı. Joqarıdaǵı belgi kórkem teksttiń ózgesheligin quraytuǵın keńlikti jaratadı. Kórkem teksttiń strukturasın quraytuǵın komponentler, bir-biri menen ajıralmas baylanısta, qarım-qatnasta hám biri-birisiz sáwleleniwi múmkin emes.
Kórkem teksttiń strukturalıq baylıǵı onıń semantikalıq baylıǵın talap etedi. Kórkem teksttiń semantikası lingvistikalıq strukturalardıń járdemi arqalı eksplicitli túrde sáwlelendirilgen mazmunlıq kommunikativlik maǵlıwmattı hám implicitli¹ túrde sáwlelendirgen kórkem (estetikalıq) maǵlıwmattı qamtıydı. Implicitli túrdegi maǵlıwmat kórkem tekstte dominantlıq mánige iye. Bunıń sebebi – kórkem tekstte tillik birliklerdiń semantikalıq hám funkcionallıq jaqtan bayıp, keńeyiwi, kóp mánilikke iye bolıwı. Implicitli túrdegi maǵlıwmat túsinigi podtekst máselesi menen baylanıslı. Podtekst – kórkem tekstte bayanlanǵan qanday da bir waqıyanıń, kórinistiń, faktlerdiń hám oydıń ashıq túrde bayanlanbaǵan, jasırın mánisi. Podtekstlik maǵlıwmattıń mánisi bayanlanǵan oydıń tuwra, nominativlik semantikası, faktlik maǵlıwmattıń mánisi menen dál sáykes kelmeydi. Kórkem tekstte tillik birlikler podtekstlik maǵlıwmattı sáwlelendiriwdiń quralı bolıp xızmet atqaradı. Kórkem teksttegi podtekstlik maǵlıwmat tillik belginiń ózine tán xızmetiniń negizinde payda boladı. Podtekstlik maǵlıwmat barlıq yaruslardaǵı lingvistikalıq birlikler – ses, sóz, sóz dizbegi, gáp, tekst (diskurs) arqalı júzege asadı, real kóriniske iye boladı. Hárbir konkret situaciyada podtekstlik maǵlıwmattı túsiniwiniń sheshiwshi faktorı bolıp, bir jaǵınan, lingvistikalıq kontekst, ekinshi tárepten, kórkem tekstti interpretaciyalaǵan subyekttiń insanlıq potencialı esaplanadı. Sonlıqtan, podtekstti jazıwshı menen oqıwshınıń arasındaǵı kommunikaciyanıń bir túri dep qarawǵa boladı.
Podtekstlik maǵlıwmattı kórkem shıǵarmadaǵı baslı ideya, ideyalıq koncept, konceptuallıq maǵlıwmat penen shatastırmaw kerek. Negizgi konceptuallıq maǵlıwmat, ideyalıq matrica birew ǵana bolıwı múmkin hám kórkem shıǵarmanıń barlıq negizgi parametrlerin anıqlawshı xızmet atqaradı. Al endi, konteksttegi podtekstlik maǵlıwmat teksttiń ulıwma semantikalıq hám syujetlik-kompoziciyalıq qurılısına, kontekstke baylanıslı bir yamasa bir qansha bolıwı da múmkin. Kórkem teksttegi podtekstlik maǵlıwmatlar sintezlenip, kórkem shıǵarmanıń konceptuallıq mánisine jetiwine sharayat jaratadı.
Kórkem tekstte strukturalıq yaruslardıń óz ara keń túrde qarım-qatnasta bolıwı, tillik birliklerdiń semantikalıq hám funkcionallıq jaqtan bayıp, kóp qatlamlı, kóp planlı semantikalıq strukturaǵa iye bolıwı, podtekstlik aspektiniń orın alıwı, onı qabıllap-túsiniw hám interpretaciyalawdaǵı keńlikti talap etedi. Hárbir recipient tárepinen qabıl etiliwinde kórkem tekst semantikalıq jańa boyawlarǵa, jańa mánilerge iye boladı. Demek, kórkem tekst – tillik materiallıq birlikler arqalı shólkemlesken strukturalıq-sistemalıq hám semantika-funkcionallıq pútinlik. Al, yaruslarınıń, elementleriniń turaqlı ierarxiyalıq hám gorizantallıq baylanıslarınıń tiykarında invariantlıq xarakterge iye bolǵanı menen hártúrli subyektler tárepinen aktuallasıp, variantlılıq belgilerine múmkinshilik jaratadı. Demek, kórkem tekst – poetikalıq tildiń jasawınıń joqarǵı forması, onı poetikalıq tildiń reallasıwı dep qarap, kórkem tekstti lingvopoetikanıń predmeti dep qarawǵa tolıq tiykar bar.
Lingvopoetikanıń ilimler aralıq sıpatqa iye bolıwı, izertlew obyekti menen predmetiniń ózgesheligi, tábiyatı, onıń tiykarǵı máselesi qatarında «til – ádebiyat» antinomiyası, poetikalıq tildiń birlikleri: kontekst, sóz hám obraz, obrazlılıq túsinikleri, lingvopoetikalıq kategoriyalardıń estetikalıq qarım-qatnası sıyaqlı máselelerdi kórsetiwin talap etedi.
Lingvopoetikanıń tiykarǵı máseleleriniń biri – poetikalıq tildiń tiykarǵı birlikleri. Poetikalıq tilde tildegi tiykarǵı birlik bolǵan sóz – ózgeriske, mánilik qubılıwǵa ushırap, qosımsha mánilerge iye boladı, mánisi bayıydı hám tereńlesedi, valentligi (mánileriniń sáykesligi) hám óz ara tásiri keńeyedi. Olardıń sırtqı forması seslerden quralıp, ádettegi sózge uqsas bolǵanı menen, ishki semantikalıq strukturası jaǵınan ádettegi sózden ózgeshe boladı. Sonlıqtan, sózdiń poetikalıq dóretiwshilik aspektin kórsetiw maqsetinde «ekspressema» termini qollanıladı.