1-tema. Lingvopoetika páni hám oníŃ wazíypalarí Jobası: «Lingvopoetika»

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. 
   Poetikalıq til degenimiz ne ?
   
2. 
   Kórkem tekst degen ne ?
   
3. 
   Sóz hám obraz, obrazlıq arasında qanday baylanıs bar ?
   
4. 
   Lingvopoetikalıq analizlewde estetikalıq ólshemniń áhmiyeti neden
   

ibarat ?

5. 
   Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı neshe bólimge bólinedi ?
   
6. 
   Kórkem tekstti izertlewdiń baǵdarları tuwralı túsinik beriń.
   
7. 
   Lingvopoetika pániniń obyekti hám predmeti ne ?
   
8. 
   Lingvopoetikalıq izertlewde qaysı metodlar paydalanıladı ?
   

Ádebiyatlar:

1. 
   Абдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили. –Ташкент: «ФАН», 2006.
   
2. 
   Абдиназимов Ш. Сөзлерим мерўертдур айтылған ҳәр бир. –Нөкис: «Билим», 1997.
   
3. 
   Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. –Нөкис, 1997.
   
4. 
   Жәримбетов Қ. Әдебияттаныўдан сабақлар. Оқыў қолланба. –Нөкис: «Қарақалпақстан», 2012.
   
5. 
   Қарлыбаева Г. Әжинияз шығармалары тилиниң семантика-стилистикалық өзгешеликлери. –Нөкис: «Qaraqalpaqstan», 2017.
   
6. 
   Насыров Д.С. ҳәм басқалар. Қарақалпақ әдебияты классиклери шығармаларының тили. –Нөкис, 1995.
   
7. 
   Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалар-дың эволюциясы ҳәм типологиясы. –Нөкис: «Билим». 2004.
   

2-TEMA. QARAQALPAQ KLASSIK SHAYÍRLARÍ SHÍǴARMALARÍ TILINIŃ POETIKALÍQ FONETIKASÍ


Jobası:

1. 
   Ses – poetikalıq tildiń dáslepki elementi.
   
2. 
   Seslik qaytalawlar.
   
3. 
   Alliteraciya.
   
4. 
   Assonans, uyqas.
   
5. 
   Paronimiya.
   

Lingvopoetikanıń poetikalıq fonetika bóliminde kórkem tekstler tiliniń fonetikalıq ózgesheligi, seslik tákirar, uyqas, paronimiya sıyaqlı túrleri úyreniledi.

Lingvopoetikanıń obyekti bolǵan poetikalıq til hám izertlew predmeti sıpatında alınǵan kórkem tekst, birinshiden, belgili bir elementlerdiń, birliklerdiń sisteması, ekinshiden, sol element, birliklerdiń ortasındaǵı qarım-qatnas, baylanıslardıń sisteması, úshinshiden, sol elementler, birlikler hám olardıń ortasındaǵı qarım-qatnas, baylanıslardıń kórkem pútinlikti dúziwdegi sisteması sıpatında úyreniliwi zárúr. Sistemalıq principte izertlew eń mayda til birligi – sesten baslanıp tamamlanǵan oy-pikirdi ańlatatuǵın gápke qaray, sistemadaǵı elementler arasındaǵı qatnaslardıń dáslepki basqısınan eń joqarǵı basqıshtaǵı qatnaslarǵa qaray alıp barıladı.
Til biliminde tildi sistemalı hám strukturalıq baǵdarda izertlep úyreniw fonetikalıq basqıshtan baslanatuǵınlıǵı sebepli, poetikalıq tildi izertlep úyreniwde ondaǵı eń mayda elementlerdi hám olarǵa baylanıslı til qubılıaların, kórinislerdi analizlewden baslanıwı kerek. Poetikalıq tilde eń mayda element bolıp sózdiń quramında jumsalǵan ses esaplanıp, olardıń tiykarında payda bolǵan evfoniya¹, seslik tákirar, seslik únlesliktiń túrleri – alliteraciya, assonans, uyqas, sonday-aq, paronimiya² máseleleri poetikalıq fonetikanıń izertlew obyekti esaplanadı.
Ámeliy tilde, kúndelikli awızeki sóylewde, ilimiy, rásmiy is qaǵazları, publicistikalıq tekstlerde seslik únleslik, fonetikalıq qubılıslar tábiyǵıy túrdegi sıpatqa iye. Al endi, kórkem tekstte olar qatar, shólkemlesken xarakterde qollanıwı, arnawlı túrde tańlap alınıwı hám seslerdiń jaylasıwı menen ózgeshelikke iye boladı. Biraq bunday ózgeshelik sırtqı effekt, formalıq ǵana kórinis bolıp qalmastan, poetikalıq tilde hám onıń negizinde shólkemlesken kórkem teksttiń quramalı ideyalıq-tematikalıq, kompoziciyalıq, poetikanıń semantikalıq qurılısında da áhmiyetli orın iyeleydi. Bul jaǵdayda fonetikalıq faktorlar da emotivli³-ekspressivlik, estetikalıq, semantikalıq mánige iye bolıp, poetikalıq mazmundı ashıp beriwdiń bir túri sıpatında xızmet atqaradı.
Kórkem teksttiń seslik jaqtan shólkemlesiwiniń tiykarǵı ólshemi bolıp seslik jaqtan sáykeslik, evfoniya ǵana esaplanıwı kerek, kórkem tekst seslik jaǵınan aytıwǵa jeńil, túsiniwge ańsat túrde shólkemlesiwi kerek degen pikirlerge tolıq qoıslıwǵa bolmaydı. Kórkem teksttegi fonetikalıq faktorlardıń tek ǵana evfoniya, seslik jaqtan sáykeslik, seslik únleslik penen sheklep taslawǵa bolmaydı.
Estetikalıq pútinlik dep esaplanatuǵın kórkem teksttiń fonetikalıq jaqtan shólkemlesiwi de estetikalıq túrge iye bolıwı zárúr. Biraq, formalıq jaqınlıq, sırtqı fonetikalıq kórinisler tiykarǵı wazıypa emes. Al, teksttiń hám konteksttiń máni-mazmunı menen birlikte qaralıwı kerek. Kórkem teksttiń seslik jaqtan shólkemlesiwi, mazmunı menen baylanıslı qaralǵanda hám estetikalıq xarakterge iye bolǵanda ǵana mánili bola aladı.
Kórkem teksttegi fonetikalıq faktorlardı óz aldına, ajıralǵan túrde emes, teksttiń semantikalıq hám kompoziciyalıq qurılısı menen baylanıslı túrde analizlew zárúr. Sesler leksika-semantikalıq birlik bolǵan sózdiń quramında qollanǵanda ǵana funkcionallıq jaqtan aktual sıpatqa iye boladı. Demek, sestiń jaylasıw, orın almasıw hám poziciyalıq ózgesheligi sózge ótedi. Kórkem tekstte sózler seslik dúzilisi boyınsha belgili bir toparlarǵa birigip, óz ara baylanısqa kirisedi. Ayırım jaǵdaylarda fonetikalıq dúziliske tiykarlanǵan baylanıslar grammatikalıq (sintaksislik) baylanıslardan da kúshli bolıwı múmkin.
Kórkem teksttiń qurılısındaǵı fonetikalıq faktorlarǵa, basqasha aytqanda, tekstti seslik jaqtan shólkemlestiriliwin sestiń mánilik hám fonetika-semantikalıq baylanıslardı sáwlelendiriwiniń túrlerine – seslik tákirar, alliteraciya hám assonans, uyqas kiredi. Sonday-aq, paronimiya da seslik dúziliske baylanıslı payda bolatuǵın qubılıs bolıp esaplanadı.
Kórkem tekstte seslerdiń tákirarlanıwı basqa túrdegi tekstlerden ayırmashılıqqa iye. Kórkem tekstte seslerdiń tákirarlanıwı belgili bir tártipte, baslı wazıypaǵa boysındırılıp belgili bir nızamlılıq tiykarında ámelge asadı. Kontekstte sesti qayta-qayta qaytalap, jiyi qollanıw onıń strukturalıq-funkcionallıq jaqtan belsendiligin arttıradı. Ses penen birge ol quramında qollanǵan sózler de belsendilik sıpatqa iye bolıp, teksttiń ulıwma mazmunı, sonday-aq, psixologiyalıq-emocionallıq associaciyalarǵa sáykes mánilik baylanıs dúzip, semantikalıq mánilerge birigedi. Usınday semantikalıq mániler kórkem teksttegi faktlik mánilerdi de, podtekstlik mánilerdi de, olardıń negizinde konceptuallıq mánilerdi de anıqlawǵa, túsiniwge járdem etedi.
Kórkem teksttegi seslik tákirarlar vertikalı hám gorizontal, kontaktlı hám distaktli túrde bolıp, fonetika-semantikalıq baylanıslardıń payda bolıwında áhmiyetli mánige iye. Kórkem teksttiń seslik shólkemlesiwinde tema menen teksttiń arasındaǵı, teksttiń ózindegi vertikal seslik tákirarlar, teksttiń gorizontal baǵdarındaǵı seslik tákirarlar, alliteraciya+assonans túrindegi seslik komplekslerdiń tákirarlanıwı áhmiyetli xızmet atqaradı. Seslik tákirarlar, bir tárepten teksttiń ulıwma hám konteksttiń poetikalıq tásirliligin payda etse, ekinshi tárepten emocionallıq-mánilik dúzilisin támiyinleydi. Qosıqtıń bir yamasa bir neshe bántleriniń birdey sózler yamasa sóz dizbekleri menen baslanıw qubılısı klassik shayırlar shıǵarmalarında ushırasadı:
On altıda bir náwbáhár qız oldıń,
On ettidá shámshi kamar júz oldıń,
On sákkizda shiyrin-shákár sóz oldıń,
On toqkızda tolıp-tashtıń Mádáwar.
Bul bir kuplet qosıqtıń birinshi sózlerinde tórt qatarda da, sońǵı sózlerinde dáslepki úsh qatarda «o» dawıslı sesiniń birdey bolıp tákirarlanıp keliwi assonans qubılısına mısal bola aladı hám ol vertikal seslik tákirardıń kórinisi. Ájiniyazdıń «Qatsha» qosıǵındaǵı:
«Begler, táriyp etsem Qatsha táriypin,
Qálem qashı, qara kózleri bardur» – degen qatarlarda «qálem, qashı, qara, kózi» sózlerinde gorizontal seslik tákirar qollanılǵan.
Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tilinde kórkem usıllardıń biri esaplanǵan alliteraciya qubılısı, yaǵnıy birgelkili dawıssız seslerdiń qaytalanıw qubılısı da jiyi ushırasadı.
Filologiya ilimleriniń kandidatı B.Genjemuratov Ájiniyaz lirikasında alliteraciyalar hárqıylı kórinislerde ushırasatuǵının kórsetedi:
1) Qosıq qatarında birinshi toparında izbe-iz jaylasqan eki yamasa ekewden artıq sózlerdegi dawıssız sesler únlesedi: «Súyrik sawsaǵında» periwza yúzik»; «Qumırsqadek qıpsha-qıpsha belleri»; «Búllbúl bolub barıb gúliná qonub»;«Qap- qapaq qashın qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń».
2) Qosıq qatarınıń ekinshi toparında, yaǵnıy ortasında izbe-iz jaylasqan eki yamasa ekiden artıq sózlerdegi dawıssız sesler únlesedi: «Sharq urıp gezip jahannı, jutıwban qanıw – záhár»; «Misli qush qashırǵan qálpe yańlıdı».
3) Qosıq qatarınıń sońında izbe-iz jaylasqan eki yamasa ekewden artıq sózlerdegi dawıssız sesler únlesip qaytalanadı: «Anı salǵan qulaqları qırmızı»; «Ashıqlardıń júreklerin jaqarsań»; «El jatqanda kelip kirsem qoynıńa».
4) Qosıq qatarınıń birinshi toparında bir qıylı dawıssız ses, al, ekinshi qatarında basqa túrli dawıssız ses únlesip keledi: «Kózimá kórinúb begler bir jánan»; «Shóbinde sháfáat, qusında- kiye»; «Jaqsı-jaman, zawqı-sapa súriwge».
5) Bazı bir jaǵdaylarda bastaǵı dawıssız sesleri únlesip keletuǵın sózlerdiń arasına bastaǵı sesi únlespeytuǵın sóz jaylasqan jaǵdaylarda ushırasadı. Biraq, bunıń menen dawıslı seslerdiń únleslik kúshi ázzilemeydi: «Janıń alsın jállad kózi»; «Sárafraz qámáti, sádaf dándanlı»; «Kóńlim seniń istáp kórmege keldim»; «Qúdirát bilán qıyılıbdúr qashlarıń»; «Buw sáhár baǵıńa keldim, biymáhál yolǵa túshib».
6) Birdey dawıssız sesler qosıq qatarlarında jiyi jumsalıp únlesip keledi. Bul jaǵdayda Ájiniyaz qosıqlarında jiyi ushırasadı. Bunday qubılıs sózdiń kóp hawazlı bolıp esitiliwin támiyinleydi:
Jamannıń jaqsıdan sorasań parqın,
Aspan-jer arası andın kóp jaqın.
Jaman qatın biyzar eter elatın,
Sóylegende jaqsı menen teń bolur.
Bul mısalda «jaman, jaqsı, jer, jaqın, jaman, jaqsı» sózlerinde «j» dawıssızı únlesip kelse, tómendegi mısalda «r» sesiniń lingvopoetikalıq xızmet atqarıp tur:
Begler táriyp etsem, qalpaq yurtını,
Xup ájep tamasha elleri bardur.
Arif bolıp haq yolına erishken,
Múrshidiw múkámmal pirleri bardur.
7) Qosıq qatarlarınıń birinshi sesi birdey bolıp, vertikal seslik únleslikti payda etedi:
Haslıńız – Biypatpa diyer sizlerdiń,
Halı neshik bolar ǵárip qızlardıń,
Hásiretlikten jawdırasqan kózleriń,
Ziywardı hám hayran etti analar.
Sorasań elimdi, Qojban bizlerden,
Qalpaǵı qazanday ellerim bardı.
Qáte shıqsa keshirińler sózlerden,
Qıtay, Qońırat atlı ellerim bardı.
Ájiniyazdıń «Ay álip», «Beri kel» qosıqlarınıń hárbir qatarı arab álipbesindegi háriplerden baslanıp, olardıń álipbedegi ornalasıw tártibi boyınsha jazılǵan. Bul da poetikalıq fonetikanıń bir kórinisi:
Ay — áliftek, naz etip, háykelni taqqan beri kel,
Be — buralıp, saz etip, qashını qaqqan beri kel,
Te — tutashıp ot kibi, qıya baqqan beri kel,
Se — sáná aytıp tiliydin pallar aqqan beri kel,
Jim — janımdı órteyip, otlarǵa jaqqan beri kel.
Ha — da halım kórgizip tur, tánde janım sende dur,
Xiy — qıyalıń kimde dur, bálki qıyalıń mende dur,
Dal — dawa tapmas bul dártim dártime dármanda dur,
Zalı zawqım, qaste janım, kónlime ármanda dur,
Rehi — rumalın qolǵa alıp, qıya baqqan beri kel.
Záhi zeynim ketip, kelmekte boldım qashıńa,
Sın — sıyadek qashlarıń, hinjiw tizilmish shashıńa.
Shın — shákkárdák láblerin, ballar qosılmısh ashıńa,
Sad — sapa súrmek ushın, párwanadurman bashıńa,
Zad — zar yıǵlap keldim, párwana baqqan beri kel.
Tayı — taqat qalmadı kórgán zaman basqan iziń,
Zay — zulım áylemesin, shiyrin qálam aytqan sóziń,
Aynı álámdek bolıp, ráwshan kibi baqqan yuziń.
Ǵayni — ǵázep qılmasın, jállat kibi baqsa kóziń,
Fe — pana bolǵan jahanda, intizarım beri kel.
Qap — qararım bolmadı, qaldım izinde biyxabar,
Qep — kámalına keldiń, pishken tósinde qos ánar,
Lamı — laǵlı, lábleriń, boldım súymekke intizar,
Miym — mániydek, biyshara yıǵlap izinde zar-zar,
Nun — nabatdek lábleriń baldan qosılmısh beri kel,
Uaw — wapasız dúnyada wádendi berip ettiń dúzip,
He — hániwz neshe seni izlep tapalmadım gezip,
Lam — álipdek lábleriń, kóksiń qosh anarıń úzip,
Ya — yaydák qashlarıń, oq kirpikiń baǵırım ezip,
Mıyıq berip, jilwa etip hár yana baqqan beri kel. («Beri kel»)

Ay — álip kim, aq yúzińdur ayni álám ánwariy,

Be — beliń qıpsha dilbar, kóz ǵanań shahla wáliy,
Te — tisińdur dana-dana láblerińniń pallarıy,
Se — sorıp shiyrin lábiń qanadurman, áy páriy,
Jım — jamalıń kórmegenshe, zarı giryan Ziywariy.
Ha — haya shármim ketipdur, tıyǵı jálladıń bilán,
Hiy — qıyalımnan adastım danayı qalıń bilán,
Dal — dawa dárdimge taptım, láptegi palıń bilán,
Zal — zehnim xosh eterler naqshı dándanıń bilán,
Re — rawaj etti meni kóksińdegi háykelleriy.
Ze — zayıq bolma, páriy, sen zárre mendin aqıl al,
Sın — siya zulpiń tutarǵa qalmadı hesh mende hal,
Shın — sharablı láblerindi men isherge byymálel,
Sat — sabır áyleyin, ıshqında ettim aqlı lal,
Zat — zayıǵ bolma, páriywásh nabálentke mudamiy.
Tay – tabıń, xosh múlayım, xosh tákállum, xosh ádep,
Zayı – zalım óńirińe márwár munaqqashını bezep,
Ayni – aqılımdı alıp, álgimdegi qalan sádep,
Ǵayni – ǵamzeń kóksińe yarashadı xup ájep,
Fe — fáreń rumal tur, gúl yúzinde gúlshániy.
Qap — qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbillerin.
Kep — kirpik kózlerińdur, tiyǵı jáwhar tilleriń,
Lam — lábiń shiyrin-sheker, men baǵara búlbilleriń,
Qeshe kúndiz tarttı meni ıshqı kóńil-dilleriń,
Nup — nápis qamqanı kiygen shahsuwarım, kel beriy.
Waw — wádeńde barma, háy, nigarım, ber xabar,
He — hilalı hijriden hásirettemen shamıw-sáhár,
Lám — laǵliydek lábińdin men isherge biymálál,
Miym — múnasip bolıban ashıqlara berme hazar,
Ya — yadıńa túserme men kibiy hámdámláriy.
Men anıń waspın yazarǵa álime alıp qalem,
Jilwası janımdı alǵan, ol nigarǵa kóp sálem,
Totı yańlı háyáti, hawazı xosh, shiyrin qálam,
Zár — siya, qalemnen namanız ettim tamam,
Zayıǵ olmas dep, dámetse, halalıdan miynetiy.
Búlbili góya bolıp qondım gúlińniń basına,
Shunki yarım jetken eken áyne on tórt yashına,
Sársábizden suw berilmish dana-dana shashına,
Nabattı biymaza dep, shákkar quyıptı ashına,
Búlbildek párwaz etiptur, berse juwap joldasıy.( «Ay álip»)
Kórkem teksttiń fonetikalıq, sonday-aq, kompoziciyalıq jaqtan shólkemlesiwinde – uyqas áhmiyetli xızmet atqaradı. Uyqastı qosıq qatarınıń tek aqırındaǵı sózlerdiń únlesligi qatarında qarawǵa bolmaydı. Sebebi, uyqas tek ǵana qosıq qatarınıń sońında emes, basında, ortasında, geyde 2-3 poziciyada teń bolıwı múmkin:
Hayal yaqshı bolsa, kóńlúńni ashar,
Hayal yaman bolsa, abırayıń qashar,
Yaman adam dostdın qashar, wá keter,
Yamannıń yaqshıǵa húrmeti bolmas.
Qumırısqadek qıpsha-qıpsha belleriń,
Barmaq tolı yúzúk-yúzúk álleriń,
Ásel qatqan sújik-sújik tilleriń,
Jılandı jıljıtıp innen bezdirer.
Uyqastıń tiykarǵı belgisi eki sózdiń fonetikalıq dúzilisi jaǵınan uqsaslıǵı, únlesligi. Uyqastı payda etiw ushın seslik jaqtan jaqın uyqas hám únles sózler poetikalıq teksttegi eki yamasa onnan kóp qosıq qatarlarınıń belgili bir poziciyasında orın alıwı hám ırǵaqlıq jaqtan bir pútinlikti dúziwi zárúr. Uyqas qosıq qatarlarınıń basında, ortasında hám ishinde de orın alıwı múmkin. Qosıq qatarlarınıń sońındaǵı uyqastıń kompoziciyalıq wazıypası úlkenirek boladı, óytkeni ol seslik hám ırǵaqlıq qatardıń shegin, shegarasın, sonday-aq, onıń basqa qatarlarǵa salıstırǵanda strukturalıq qarım-qatnasın kórsetedi. V.M.Jirmunskiydiń anıqlawı boyınsha «Uyqas – bul qosıqtıń bántlik qurılısnda shólkemlestiriwshilik xızmet atqaratuǵın hárqanday seslik qaytalawlar»¹.
Fonetikalıq kóz qarastan qaraǵanda, uyqas tolıq hám tolıq emes seslik tákirar esaplanadı. Usı tárepinen onı alliteraciya ya assonans, konsonans ya singarmonizm qatarında qarawǵa boladı.
Biraq, uyqas sózlerdi ya tillik birliklerdi fonetikalıq, seslik basqıshta ǵana jaqınlastırıw, uyqastırıw, únlestiriw wazıypasın atqarmastan, semantikalıq ya mánilik-mazmunlıq basqıshta da jaqınlatıw qarama-qarsı qoyıw wazıypasına iye. Berilgen kórkem tekstten tısqarı da turǵanda heshqanday baylanısqa, ulıwmalıqqa iye bolmaǵan sózlerdiń seslik dúzilisiniń sáykes, dál keliwi únleslikke iye bolıwı uyqaslıqtı payda etip, sol sózlerdiń arasında qanday da bir leksika-semantikalıq, associativlik, mánilik baylanıslar payda boladı. Bunday baylanıslardıń tiykarında uyqastı dúzgen sózlerdiń mánileriniń salıstırmalı jaqınlıǵı yamasa qarama-qarsılıǵı kelip shıǵadı da, kútpegen semantikalıq mániniń jaralıwına tiykar boladı. Fonetikalıq elementler ya seslerdiń, seslik komplekslerdiń teksttiń qatarlarında kompoziciyalıq qurılıs hám metr, ırǵaqtıń talabına sáykes belgili bir poziciyada tákirarlanıwı quramınan sol elementler orın alǵan sózlerdiń arasında grammatikalıq emes vertikal baylanıslardıń payda bolıwına tiykar boladı. Bunday baylanıslar konteksttiń ishinde qanday da bir metaforalıq, obrazlıq associaciyalardıń payda bolıwına alıp keledi. Sonlıqtan, uyqastı vertikal metafora sıpatında da qarawǵa boladı. Uyqas poetikalıq teksttegi podtekst máselesi menen de baylanıslı. Podtekstlik máni uyqas sózlerge baylanıslı aktuallasıwı múmkin. Sebebi, uyqas – uyqas sózler arqalı qosıq qatarların juplıqqa birlestiredi. Bunday juplıqlardı ayırım-ayırım oylardıń, mánilerdiń birigiwi emes, bir oy-mazmundı aytıwdıń eki qırı, bir oydıń eki túrli – anıq hám jasırın aytılıwı sıpatında qarawǵa boladı. Usıǵan baylanıslı, kórkem tekstte uyqas binarlıq ólshem boyınsha jasalǵan kórinis dep esaplawǵa boladı.
Kórkem teksttegi uyqastı kórkem teksttiń semantikası menen baylanısın dálillewshi hám onıń kórkem-estetikalıq áhmiyetin, lingvopoetikalıq mánisin kórsetetuǵın faktorlarǵa: uyqas sózlerdegi seslik sáykeslik, uqsaslıq hám tákirarlanıw dárejesi, uyqastıń morfologiyalıq dúzilisi, uyqas sózlerdiń leksikalıq mánisi kiredi.

1. 
   Kórkem teksttegi uyqasqan sózlerdiń seslik quramınıń uqsaslıq, sáykeslik hám seslerdiń qaytalanıw dárejesi boyınsha uyqaslıq – tolıq uyqas hám tolıq emes uyqasqa bólinedi.
   

Tolıq uyqasta sózlerdiń barlıq sesleri akustikalıq hám tolıq túrde grafikalıq jaqtan bir-birine dál sáykes keledi. Al endi, tolıq emes uyqasta sózlerdiń ayırım sesleriniń ǵana qaytalanadı:
Íshqı zimistanın misli yaz etip,
Yúrishin mısalı quba ǵaz etip,
Bir qayrılıp ashıǵına naz etip,
Arzıw-árman bilán ketán sáwdigim.
2) Uyqastıń morfologiyalıq jaqtan qurılısı, sóz formalarınıń uyqas bólekleri hám bul grammatikalıq kategoriyalarǵa tiyisliligi jaǵınan birdey hám birdey emes uyqas dep ajıraladı. Birdey uyqas birdey grammatikalıq kategoriyaǵa tiyisli birdey grammatikalıq formadaǵı sózlerden ibarat boladı. Al endi, hártúrli grammatikalıq kategoriyalarda, formalarda bolǵan sózlerden dúzilgen uyqas birdey emes uyqas retinde qaraladı.
Sóz jayılar eldán-elá,
Sózler shıǵar dildán-dilá,
Párwaz etip gúldán-gúlá,
Barıp putaǵına túser.
Bul qosıqtan «eldán», «dildán», «gúldán» sózleri shıǵıs sepliginde jumsalsa, «elá», «dilá», «gúlá» sózleri barıs sepliginiń oǵuz tilleri ushın tán bolǵan «á» formasında birdey túrde jumsalǵan.
Al, tómendegi mısalda 1,3 qatarlardaǵı uyqas sózler (basıb, ashıb) hal feyiller bolsa, 2,4 qatardaǵı «dildarım» sózi tartımnıń bet formasında jumsalǵan:
Kelúr yol ústindá mástana basıb,
Sózlárgá májalım qalmas dildarım,
Yuz mıń ǵamze bilán kóksini ashıb,
Hesh adamǵa oynab kúlmás, dildarım.
Uyqastıń grammatikalıq qurılısı boyınsha bunday túrlerge ajıratıp qarawdıń lingvopoetikalıq hám kompoziciyalıq, sonday-aq, leksika-semantikalıq tiykarı bar. Sebebi, birdey uyqaslar tek ǵana fonetikalıq faktor retinde túsindirilmesten, al leksikalıq hám sintaksislik parallelizmge baylanıslı úyreniledi.
Keter boldıq endi bizler bash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldıń Bozataw.
Xoshlasalı qara kózden yash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldıń Bozataw.
Bul teksttegi uyqastıń komponentleri «Xosh aman bol» grammatikalıq kategoriyası hám formasınıń birdey ekenligi menen birge, birdey sintaksislik bayanlawıshlıq xızmette qollanılǵan. Leksikalıq, grammatikalıq hám sintaksislik parallelizmdi dúzetuǵın uyqas sózlerdiń ortasındaǵı vertikallıq baylanıstıń tıǵızlıǵın, bekkemligin támiyinlegen.
3) Uyqasqa kirgen sóz formaları, quramlıq strukturası boyınsha uyqas dara hám qospa uyqas bolıp bólinedi. Dara uyqas kórkem teksttegi eki hám onnan kóp qosıq qatarlarındaǵı bir sóz formalarınıń seslik sáykesligine, únlesligine tiykarlanadı. Al endi, qospa uyqas – qosıq qatarındaǵı eki, ayırım jaǵdaylarda onnan da kóp sóz formalarınıń fonetikalıq uqsaslıǵına tiykarlanǵan vertikal baylanıslı bolıp tabıladı. Bunday uyqastıń keń taralǵan túri – redifli uyqas esaplanadı. Qospa uyqastıń bir sıńarın quraytuǵın eki hám onnan kóp sóz formaları bir akcentlik, kóp jaǵdaylarda sintaksislik jaqtan bir toparǵa birigip, pútinlikti payda etedi.
Ashıqtıń xoshlıǵı shiyrin til bilá,
Búlbúldiń xoshlıǵı qızıl gúl bilá,
«Siz hám biziń bilá, biz hám siz bilá»,
Diyip bizgá wáde bergen sáwdigim.
Berilgen mısaldaǵı «til bilá», «gúl bilá», «siz bilá» sózleri uyqastıń bir sıńarı esaplanatuǵın eki hám onnan kóp sóz formaları akcentlik pútinlikti payda etip, sintaksislik baylanısqa kirisken. Olardaǵı vertikallıq baylanıs teksttiń hám konteksttiń semantikalıq basqıshına shıǵıwshı mánige iye.
4) Uyqas elementleriniń leksikalıq xarakteri tilde burınnan kópshilikke belgili bolǵan, turaqlı qáliplesken uyqas hám házirge shekem belgisiz yamasa júdá siyrek ushırasatuǵın uyqas ekenligi menen anıqlanadı. Dástúriy uyqaslar hárqıylı kórkem tekstlerde jiyi qollanıwı menen shablonlıq, turaqlılıq sıpatqa iye. Al endi, siyrek ushırasatuǵın uyqas lingvostilistikalıq, leksikalıq hám lingvopoetikalıq belgilerdiń quramalı kompleksin óz ishine aladı. Usı waqıtqa shekem qollanılǵan yamasa júdá siyrek qollanılǵan uyqas bolıwı múmkin; sózlik quramnıń funkcionallıq jaqtan sheklengen qatlamına, sonday-aq, sózlik qorǵa kirmeytuǵın gónergen sózler yamasa neologizmlerden jasalǵan uyqas bolıwı múmkin; bir-birinen alıs mánilik qatarlardı semantikalıq jaqtan jaqınlastırıp baylanıstırǵan uyqas bolıwı da múmkin. Sonlıqtan, siyrek ushırasatuǵın uyqas jańashıl, geyde ekzotikalıq sıpatqa iye bolıp, oqıwshıǵa birden tásir eteri kórkem tekstte ózgeshelenip, ajıralıp turadı. Mısalı:
Otırıshı – tırna, yúrishi – ǵazdur,
Bastan ayaq tamam aǵzası nazdur,
Xosh súwret, xosh ádep, bir alǵır bazdur,
Mısalı, baqıshı lashın yańlıdı.
Uyqastı tańlap qollanıw poetikalıq wazıypadan gárezli boladı. Ilimpaz Q.Orazımbetov poeziyalıq shıǵarmalarda sózdiń túbiri menen affikslerdiń qatnası boyınsha uyqastıń tómendegi túrleri gezlesetuǵının kórsetip ótedi¹: tek túbir sózlerdiń uyqası, túbir hám qosımtanıń uyqası, bir sózdiń túbiri menen ekinshi sózdiń qosımtasınıń uyqası, tek qosımtalardıń uyqası.
Kórkem teksttiń fonetikalıq jaqtan shólkemlesiwindegi áhmiyetli faktorlardıń biri – paronimiya qubılısı esaplanadı. Paronimiya kórkem tekstte seslik uyqaslıqqa, tákirarlawǵa tiykarlanǵan fonetikalıq qubılıs bolıw menen sheklenbesten semantika menen tıǵız baylanıslı qubılıs. Lingvopoetikada sáwlelendiriw planı yamasa formalıq dúzilisi boyınsha belgili bir dárejedegi uqsaslıqqa iye bolǵan sózler paronim sıpatında qaralıp analiz etiledi. Paronim sózlerdiń semantikalıq jaqtan qarım-qatnası, tiykarınan mánilik jaqtan jaqınlıq, sinonimlilik, simmetriya hám qarama-qarsılıq, kontrast hám antinomiyalıq belgilerine tiykarlanadı. Paronimiya da seslik tákirarlawǵa tiykarlanǵan qubılıs. Onda seslik jaqtan uqsaslıq, qaytalanıw dárejesiniń minimal shegarası eki dawıssız sesten ibarat bolǵan konsonantlıq model arqalı anıqlanadı. Kóp jaǵdaylarda dawıslı seslerdiń únlesligi dál sáykes keliwi minnetli shárt bolıp esaplanbaydı. Biraq, bul absolyutlik sıpatta emes, óytkeni, dawıslı seslerdiń uqsaslıǵı, tákirarlanıwına tiykarlanǵan paronimlerde ushırasadı. Sonday-aq, geyde modeldiń qurılısına kiretuǵın dawıssız seslerdiń orın tártibi turaqlı túrde saqlanıwı talap etilmeydi. Kórkem teksttegi paronimler bir neshe seslerdiń uqsaslıǵına, birdey túrde tákirarlanıwına emes, al eki yamasa úsh sesi boyınsha ózgeshe ekenligi menen ajıralıp turadı. Mısalı: hayal – áley, Ústirt – Astırt.
Paronimiya – fonetikalıq qurılısı jaǵınan uqsas sózlerdiń paradigmatikalıq qarım-qatnası. Formalıq belgileri boyınsha anıqlanatuǵın bolǵanlıqtan poetikalıq tildegi paronimiyanıń shegarasın, potencialın anıqlawǵa bolmaydı. Óytkeni, paronimler leksika-grammatikalıq jaqtan da hártúrli bolıp, belgili bir sóz shaqabına tiyisli bolıwı shárt emes.
Paronimiyanıń fonetikalıq hám semantikalıq qarım-qatnasları keminde tórt qatardan ibarat kontekstte anıqlanıp, tómendegi túrlerde ushırasadı:

1. 
   Konsonantlıq paronimiyada konsonantlıq model tolıǵı menen saqlanadı hám qaytalanadı:
   

Ǵayrı menen basqa úlfát bolmaǵıl,
Ózińe hám maǵan qayǵı salmaǵıl,
Mende basqa ar yoq gúman qılmaǵıl,
Men seniń yarıńman taxiq bil endi.
Bul qosıq qatarlarınıń sońǵı sózleri «bolmaǵıl», «salmaǵıl», «qılmaǵıl» sózlerindegi «lmǵl» dawıssız sesleri úsh sózde de birdey. Tómendegi qosıq qatarlarında «ytpǵn» dawıssız sesleri uyqas sózlerdiń quramında jumsalıp paronimiya qubılısın payda etedi:
Ótirikti ras etip aytpaǵan,
Tuwrı sózden bas ketse de qaytpaǵan,
Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan,
Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

2. 
   Metatezalıq paronimiyada konsonantlıq modeldi dúzgen dawıssızlardıń orın tártibi turaqlı bolmaydı: órdek–úyrek (rdk–yrk), aylan–aynal (yln–ynl), nadan–ladan (ndn–ldn), musırman–musılman (msmrn–mslmn), soraw–sawal (srw–swl), kewnime–kewlime (kwnm–kwlm).
   
3. 
   Epentezalıq paronimiya – paronim sózlerdiń konsonantlıq modeliniń ishine bir dawıssızdıń qosılıwı menen sıpatlanadı: altmısh–alpıs (ltmsh–lps), haqqımǵa–haqıma (hqqmǵ–hqm), áwwál–áwel (wwl–wl), yekke–jeke (ykk–jk), toqquz–toǵız (tqqz–tǵz), yetti–jeti (ytt–jt), diyni–dini (dyn–dn), maqbul–maqul (mqbl–mql), taǵdiyr–taǵdir (tǵdyr–tǵdr), móhmiyin–mómin (mhmyn–mmn), mehter–meter (mhtr–mtr).
   
4. 
   Augmentlik paronimiya – konsonantlıq modeldiń basına taǵı bir dawıssız sestiń qosılıwı menen sıpatlanadı: hóner–óner (hnr-nr), hisab–esap (hsb–sp), hámirxanı–ámirxanı (hmrxn–mrkn), wágar­–eger (wgr–gr), yetdi–etti (ytd–tt).
   
5. 
   Dawıslı seslerdegi paronimiya – paronim sózlerdegi dawıslı sesler quramınıń tolıǵı menen sáykes keliwi hám tákirarlanıwına tiykarlanadı:
   

_________

Qaraqalpaq tilindegi singarmonizm nızamına sáykes vokallıq paronimiya kóp ushıraydı, biraq paronimiyanıń dál sol túrinde sózlerdiń seslik dúzilisi jaǵınan uqsaslıq, jaqınlıq dárejesi az.

6. 
   Substitciyalıq paronimiya – konsonantlıq modeldegi bir dawıssız sestiń ózgeshe bolıwı menen sıpatlanadı. Mısalı: qıyametlik–qıyanetlik.
   

Substituciyalıq paronimler ayırım jaǵdaylarda paronimlik uyalardı payda etedi: óńge–ózge.
Kórkem tekstlerde paronimlerdiń bir yamasa birneshe túrleri de qollanılıwı múmkin. Olar kórkem teksttiń fonetikalıq jaqtan qurılısındaǵı basqa faktorlar– uyqas, seslik tákirar hám onıń túrleri menen óz ara tıǵız baylanıslı.