1-tema. Lingvopoetika páni hám oníŃ wazíypalarí Jobası: «Lingvopoetika»

Ámeliy tildegi leksemanıń semantikalıq strukturası poetikalıq tilde transformaciyaǵa ushırawı menen leksema ekspressemaǵa aylanadı. Biraq, poetikalıq tilde barlıq til birlikleri birdey aktuallasıw hám kórkem-estetikalıq xızmet atqarıw múmkinshiliklerge iye emes. Ayırım birlikler mánili, sheshiwshi xızmet atqarmay ekinshi dárejedegi biriktiriwshi, baylanıstırıwshı xızmet atqaradı. Bunday birliklerdi «qurastırıwshı birlikler» dep atawǵa boladı. Poetikalıq tildiń birlikleri dep esaplanatuǵın eskpressema da, qurastırıwshı birlikler de sózdiń funkcionallıq ózgesheligi sıpatında qaraladı. Ekspressema menen qurastırıwshı birlikler ortasındaǵı qarım-qatnas absolyut turaqlı xarakterde emes, al hárekette boladı. Kontekstke baylanıslı ekspressema qurastırıwshı birlikke, kerisinshe, qurastırıwshı birlikler ekspressemaǵa aylanıwı múmkin.
Lingvopoetikanıń tiykarǵı máseleleriniń biri – kontekst máselesi. Sebebi, poetikalıq tildegi kórinislerdiń bári kontekstte anıqlanadı. Sonlıqtan, kontekst túsinigi lingvopoetikanıń negizgi túsinikleriniń qatarına kiredi. Hárbir tillik birlik yamasa gáp kontekstte ǵana durıs ya nadurıs, kórkem ya kórkem emes, tuwra ya awıspalı mánide qabıl etiledi. Bunda konteksttiń kólemi tallaw ushın alınǵan qubılıstıń mánisin, ózgesheligin ashıp beriw ushin jetkilikli, ulıwma teksttiń mazmunına qarama-qarsı kelmeytuǵın bolıwı zárúr. Lingvopoetikalıq tallawlar kórkem tekstti pútin sistema sıpatında izertlewge arnalǵanlıqtan, izertlew kontekstuallıq dárejesinen tekstuallıq baǵdarǵa qaray alıp barılıwı zárúr.
Lingvopoetikanıń tiykarǵı máseleleriniń biri – sóz hám obraz, obrazlılıq máselesi. Sóz – poetikalıq tilde estetikalıq funkciyaǵa iye bolıw menen birge, kórkem obraz jasaytuǵın negizgi deregi de bolıp esaplanadı. Sóz kórkem shıǵarmada qollanılǵanda , onıń sırtqı forması menen tuwra mánisi saqlanıp qala beredi, biraq hárbir kontekstte jańa máni hám mánilerge iye bolıp, ózgerip turadı. Hárbir konteksttegi jańa máni jańa obrazdı, obrazlıq associaciyanı jaratadı: obraz, obrazlıq associaciyalar obrazlar sistemasın payda etedi, al endi, obrazlar sisteması ideyalıq sistemanı hám mazmundı ashıp beriwde sheshiwshi xızmet atqaradı. Demek, sóz obrazǵa salıstırǵanda forma, obraz kórkem teksttiń ideyalıq mazmunına salıstırǵanda forma bolıp esaplanadı dep aytıwǵa boladı. Sonlıqtan, kórkem teksttegi obraz máselesi sózlik obrazlardıń ózgesheligin anıqlaw menen baylanıslı.
Obraz, obrazlıq sózlerdiń metaforalıq qollanılıwınan, awıspalı mánilerinen ǵana payda bolmaydı. Kóplegen kontekstlerde sóz awıspalı mánige, metaforalıqqa iye bolmay-aq, tásirli, original obrazlardı payda ete aladı. Tábiyatınan obrazlı sózler de, obrazsız sózler de obraz jasawǵa, obrazlı transformaciyalanıw processine birdey dárejede qatnasıwı – poetikalıq tildiń ózine tán ózgeshelikleriniń biri. Sonday-aq, obraz qatarına sóz mánisiniń obrazlı hám awıspalı mánide qollanıwın da esaplawǵa bolmaydı. Sózdi qabıllawda payda bolatuǵın psixologiyalıq associaciyalar da obraz bola bermeydi. Obrazdı qanday da bir materiallıq túsinik retinde de qarawǵa bolmaydı. Poetikalıq tildegi hám kórkem teksttegi materiallıq reallıq – sóz, al endi, sózden tısqarı turǵan, sózsiz obraz bolıwı múmkin emes. Kórkem tekstte sóz benen obraz bir-biri menen dialektikalıq túrdegi baylanısqa iye.
Solay etip, obraz – tillik materiyanıń yamasa sózdiń mánilik hám plastikalıq jaqtan beyimlewge, túsinip-seziwge bolatuǵın estetikalıq pútinlikke ózine tán túrde transformaciyalanadı. Obraz kórkem teksttegi eki sistemanıń: tuwra mániler sisteması menen awıspalı mániler, qosımsha mániler sistemasınıń kesilisken jerinde payda boladı. Bunday kesilisken jerde álemdi, shınlıqtı sezimlik bayanlawshı ózine tán mánilik struktura payda bolıp, ol sózlik obrazdı jaratadı. Sózlik obraz hártúrli qurılısqa iye bolıp, jeke sózden, sóz dizbeginen, gápten, abzactan hám pútin tekstten ibarat bolıwı múmkin.