1-tema. Lingvopoetika páni hám oníŃ wazíypalarí Jobası: «Lingvopoetika»

Poetikalıq tildegi obraz, obrazlılıq túsinikleri estetikalıq túsinigi menen baylanıslı. Sonlıqtan, lingvopoetikanıń jáne bir áhmiyetli máseleleriniń biri – onıń kriteriyalarınıń estetikalıq qarım-qatnası esaplanadı. Lingvopoetikalıq analizlewde poetikalıq tildegi birlikler estetikalıq ólshem menen bahalanıwı kerek. Bul jaǵdayda eń dáslep konkret fakttiń estetikalıq, ekspressivli-emocionallıq mánisi anıqlanıp, onnan keyin konteksttiń hám kórkem teksttiń ulıwma estetikalıq bahası anıqlanadı. Kórkem ónerdiń ayrıqsha bir túri bolǵanlıqtan, estetikalılıq kórkem kórkem ádebiyattıń ózinde orın aladı. Kórkem ádebiyattıń estetikalılıǵı onıń til arqalı sáwleleniwi menen ajıralmas baylanısqa iye. Ol tildiń járdemi menen payda boladı, biraq taza lingvistikalıq ólshemler menen ǵana anıqlanbaydı. Onı anıqlaw, ańlap-túsiniw ushin estetikalıq, ádebiyattanıwshılıq, lingvistikalıq analizlerdiń sintezi arqalı, kompleksli qatnas jasaw zárúr.
Izertlew obyekti hám predmetiniń til hám ádebiyattanıw ilimleriniń kesilisken jerinde pánler ara bolıwına baylanıslı lingvopoetika izertlenip atırǵan qubılıstıń belgili bir tárepke basım qoyıwshı sistemalıq dúziliske iye boldı. Lingvopoetikalıq izertlewler sistemalıq strukturanıń sheńberinde alıp barılıwı zárúr. Lingvopoetikanıń izertlew obyektin tildiń ózgeshe funkcionallıq forması quraytuǵın bolǵanlıqtan, onıń sistemalıq qurılısınıń tiykarın tillik faktlerdiń klassifikaciyası dúziwi maqsetke muwapıq. Bunda, lingvistikalıq kategoriyalarǵa poetikalıq tildiń ózgesheligine sáykes, lingvopoetikalıq baǵdarda qatnas jasaw talap etiledi. Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı tómendegi bólimlerge bólinedi:

1. 
   Poetikalıq fonetika;
   
2. 
   Poetikalıq morfologiya;
   
3. 
   Poetikalıq leksikologiya;
   
4. 
   Poetikalıq sintaksis.
   

Lingvopoetikalıq izertlewler izertlew obyekti menen predmetiniń tiykarǵı belgileri, funkcionallıq ózgesheligi, strukturasın anıqlawǵa arnalǵan izertlew metodları arqalı júrgiziliwi zárúr. Kórkem tekst, birinshi gezekte, kórkem ónerdiń ayrıqsha bir túri bolǵan dóretpe bolǵanlıqtan izertlewler eki baǵdarda alıp barıladı: a) mazmunnan formaǵa qaray; b) formadan mazmunǵa qaray. Lingvopoetikalıq izertlewlerdiń usı eki baǵdarın ulıwmalıq hám jeke metodlardı qollanıw arqalı ámelge asırıwǵa boladı. Olarǵa analiz hám sintez, analogiya hám salıstırıw, indukciya hám dedukciya metodları, oppozitivlik, sıpatlama, transformaciyalıq metod, komponentlik analiz hám t.b. metodlar kiredi. Bul metodlardı ayırım halda yamasa kompleksli túrde de qollanıw múmkin.
Sonday-aq, lingvopoetikalıq izertlewlerde ádebiyattanıw, estetikadaǵı metodlardı birlikte qollanıw múmkin.
Lingvopoetikanıń izertlew obyekti hám predmetiniń quramalı tábiyatqa iye bolıwı, kompotenciyasına kiretuǵın máselelerdiń kóp qırlılıǵı, aldına qoyılǵan maqseti hám wazıypalarınıń baǵdarı onıń basqa filologiyalıq ilimler menen (lingvistika, ádebiyattanıw, folkloristika) tıǵız baylanıslı bolıwın talap etedi.
Lingvopoetika – til bilimi hám ádebiyattanıw menen júdá tıǵız, organikalıq túrdegi baylanısqa iye. Til biliminiń tiykarǵı obyektiniń funkcionallıq ózgesheligi lingvopoetikanıń obyektine, sonday-aq, ádebiyattanıwdıń tiykarǵı obyekti lingvopoetikanıń izertlew predmetine aylanıwı, olardıń ajıralmas tıǵız baylanıslı ekenligin dálilleydi.
Sonday-aq, lingvopoetika stilistika, sóylew mádeniyatı, ritorika, tekst lingvistikası, ádebiyat teoriyası, psixolingvistika, estetika, kórkem óner menen de baylanıslı.
Lingvopoetikanıń tiykarǵı obyekti (kórkem tekst) hám predmeti (poetikalıq til) keń, ózine tán ózgeshelikke iye bolǵanlıqtan, olardıń tábiyatı, mánisi, tiykarǵı ózgesheliklerin ashıp beriw ushın oqıw qollanbada qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń biyik shıńı – Berdaq hám Ájiniyaz babamızdıń idiostilinen alınǵan poetikalıq tekstler qollanıldı. Óytkeni, poetikalıq tekst – ayrıqsha metrikalıq –ırǵaqlıq, uyqas túrinde shólkemlesken, fonetikalıq hám intonaciyalıq-sintaksislik birliklerdiń ajıralmas múmkinshilignen payda bolǵan ózgeshe sistema. Sonlıqtan, onıń tili de ózine tán ózgesheligi menen ajıralıp turadı. Poetika tiliniń ózgesheligin til tek sırtqı forma xızmetin atqarıw menen sheklenbey, al ishki mazmunǵa aylanıwı menen túsindiriwge boladı.