1. Xitoy adabiyotida doston janrining paydo bo’lishi Xalq dostonlarining xitoy adabiyotidagi o’rni

2. Xalq dostonlarining xitoy adabiyotidagi o’rni
Xitoy epik izlanishlari 1980-yillardan boshlab yana boshlandi.Asarlar koʻpchiligi marksistik tarixiy materializmning ijtimoiy taraqqiyot nazariyasidan boshlanadi, ibtidoiy jamiyat, quldorlik jamiyati va feodal jamiyatining etnologik tarixiy bosqichlari bilan uygʻunlashgan holda.Adabiyot degan tushunchaga koʻra, adabiyot ijtimoiy hayotning in'ikosi bo'lgan ushbu maqolada doston va qahramonlik dostonlarining yaratilish davri muhokama qilinadi, so'ngra muayyan epik asarlarning tarixiy kelib chiqishi tushuntiriladi. Avvalgi kasbiy bilimlarga ko‘ra, xalq adabiyoti tadqiqotchilari dostonni miflar, rivoyatlar, hikoyatlar, qo‘shiqlar, maqollar asosida rivojlantiradi, deb hisoblaydilar. Xitoy olimlari marksistik adabiyot va san’atning asosiy tamoyillariga asoslanib, dostonni tarix toifasidagi adabiy hodisa deb hisoblaydilar va dostonning tabiati va xususiyatlarini, asosan, dostonda aks etgan ijtimoiy-tarixiy mazmundan belgilaydilar, ya’ni. , u millatning bolalik davrida vujudga kelgan va milliy yoki diniy oʻziga xoslik mazmunini ifodalovchi epik sheʼriyatdan vujudga keladigan ulugʻvorlikni tan olgan milliy xalqlar qomusi hisoblanadi. Chjung Jingvenning fikricha, "doston xalq qissasidagi uzoq she'rlar orasida nisbatan keng ko'lamli qadimiy asardir. Unda turli etnik guruhlarning osmon va yerning paydo bo'lishi, odamlarning kelib chiqishi haqidagi afsonalari va etnik xalqlar haqidagi hikoyalari she'riy tilda tasvirlangan. migratsiya, etnik urushlar va milliy qahramonlar". Shuning uchun u millat tarixi bilan birga o'sib boradi. Qaysidir ma'noda, milliy doston ko'pincha millatning ma'lum bir davrdagi tasvirlangan tarixidir."
Mamlakatimiz adabiy va san’at doiralarida doston tushunchasi asosan Marksning yunon mumtoz dostoni haqidagi munozarasiga asoslanadi. Gomerga tegishli boʻlgan ikkita doston Xitoyning “Qoʻshiqlar kitobi” davriga toʻgʻri kelgan. Gomer dostonining mumtoz shakli dastlabki xalqlar og‘zaki nutq madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lib, u poetik hikmat ijodi bo‘lib, uni qayta tiklab bo‘lmaydi. Marks qayta-qayta iqtibos keltiradi: “Epos kabi ba’zi bir san’at turlariga kelsak, hatto e’tirof etiladiki, badiiy asar badiiy asar sifatida paydo bo‘lishi bilanoq, ularni o‘sha mumtoz, davr yaratuvchi shaklda ishlab chiqarish mumkin emas. Shunday qilib, san'atning o'zida ma'lum bir muhim san'at turlari faqat san'at rivojlanishining rivojlanmagan bosqichida mumkin."[¹⁰] Tarixning katta davrida.
Xitoy olimlari uchun qat’iy ma’noda doston klassik shakldagi qahramonlik eposidir. Dostonni insoniyat tarixining bolalik davridagina yaratish mumkin bo‘lganligi sababli, keyingi sinfiy jamiyat tomonidan yaratilgan qahramonlarni madh etuvchi ba’zi uzun qissali she’rlar dostondan chiqarib tashlanadi. Xitoy epikshunoslari dostonlarning kelib chiqishi, shakllanishi va rivojlanishi bo‘yicha juda ko‘p izlanishlar olib borishgan, biroq eng katta yutuq faqat ba’zi umumiy xulosalar — dostonlarning inson bolaligida yoki qahramonlar davrida paydo bo‘lganligidir. Dostonlarni ijod dostonlari va qahramonlik dostonlari deb ikki toifaga bo‘lish mumkin. Yaratilish dostonlari, “ibtidoiy” dostonlar yoki afsonaviy dostonlar deb ham ataladi. Mening mamlakatimdagi Naxi, Yao va Bay millatlari tomonidan tarqalgan turli xil "Ibtido", Yi millatiga mansub "Meige", "Axi xalqining qo'shig'i" va "Miao millatining qadimiy qo'shiqlari" bu turga tegishli. epik. Bu asarlarning mazmuni asosan bir xil boʻlib, asosan osmon, yer, quyosh va oyning paydo boʻlishi, odamlarning paydo boʻlishi, uy hayvonlari va turli ekinlarning paydo boʻlishi, dastlabki jamiyatlarda oʻylab topilgan va eslab qolingan odamlarning hayoti tasvirlangan. qadimgi odamlar tomonidan. Qahramonlik dostonlari asosiy mavzusi xalq qahramonlarining kurash hikoyalari boʻlgan dostonlardir. U Engels "harbiy demokratiya" va "qahramonlik davri" deb atagan davrdan kelib chiqqan, o'shanda urug'lar va qabilalar tabiiy va begona dushmanlarga qarshi turish uchun etarlicha kuchaygan. Yurtimdagi milliy ozchiliklarning uchta yirik dostonlari qahramonlik dostonlari doirasiga kiradi. Xitoyning shimoliy va janubidagi ozchiliklar qadimdan epik she’riyat an’analariga ega. Biroq, Xitoyda yozma ravishda yozilgan dastlabki yozma matnlar yo'q va dostonlar asosan mening mamlakatimdagi olis etnik ozchiliklar xalqi orasida og'zaki ravishda uzatiladi. Binobarin, og‘zaki uzatishning jonli shakli Xitoy dostonlarining asosiy xususiyati hisoblanadi. Ikkinchidan, turli etnik guruhlarning tarixiy rivojlanishi notekis kechganligi sababli, har bir elat dostonlari madaniyat tarixining ko‘p va ko‘p qatlamli mazmunini namoyon etadi.Ilk dostonlar yaratilish afsonalari va ibtidoiy e’tiqodlar bilan chambarchas bog‘liqdir.Klan qasoshi, qabila istilosi haqidagi dostonlar, etnik migratsiya ham dunyoviylashgan qahramonlarga sig'inish bilan bog'liq bo'lib, qahramonlik she'riyatining xususiyatlarini ko'rsatadi. Ayrim xalqlar zamonaviy jamiyatga kirgandan keyin ham yangi dostonlar yaratila boshlandi. Uchinchidan, mening yurtimda turli etnik guruhlarning turli ko‘rinishdagi dostonlari mavjud.Mo‘g‘ul, Tibet, Uyg‘ur, Ha, Ke kabi shimoliy etnik guruhlar uzoq qahramonlik dostonlarini, janubiy Dai, Yi, Miao dostonlarini yaxshi bilishadi. , va chjuan etnik guruhlari asosan kichik va oʻrta boʻyli. qadimgi qoʻshiq. Olimlar bu dostonlarning kelib chiqishi, turli muloqot shakllari, matn turlari, ularning badiiy xususiyatlari, madaniy asoslari, keyingi adabiyotlarga ta’sirini o‘rganmoqda. Xitoydagi dostonlarning aksariyati 1950-yillardan keyin kashf etilgan; dostonlarni toʻplash, yozib olish, tarjima qilish, jamlash va nashr etish, Hali taxminan 30 yil oldin. Mamlakatimizda epik tadqiqotlar keyinroq, tizimliroq izlanishlar esa 1980-yillarning o‘rtalarida boshlangan. Xitoy akademik doiralari eposni xalq adabiyoti va san'atining bir turi sifatida tan oldi va bu 1949 yildan keyin edi. Bu, asosan, marksistik estetika va adabiy tushunchalar ta’sirining natijasidir. 1980-yillardan keyin akademik doiralar dostonni folklor uslubi sifatida oʻrganishga kirishdilar, ular orasida antropologik maktab eng koʻp taʼsir koʻrsatdi. 1990-yillarning oʻrtalariga kirgandan soʻng, olimlar xitoylik ozchilik dostonlari ogʻzaki ijod turkumiga mansubligini taʼkidlab, dostonlarga “jonli shakl” qarashini oʻrnata boshladilar.
Qadimgi Xitoy adabiyotida, asosan, shimoli-g'arbiy, janubi-g'arbiy, shimoli-sharqiy va boshqa mintaqalarda, ayniqsa ozchilik madaniyatida tarqalgan ko'plab dostonlar mavjud. Ulardan tibetning “Gesar”, moʻgʻulcha “Janger” va qirgʻiz “Manas”i “Xitoyning uchta yirik anʼanaviy dostoniga” aylangan va ularning barchasi hozirgi kungacha yetib kelgan “jonli doston”dir. Bundan tashqari, janubi-g'arbiy Xitoyda bugungi kungacha saqlanib qolgan son-sanoqsiz epik an'analar mavjud.
Janrning ontologik kuchi insonning ruhiy olamidan kelib chiqadi. Doston sof shakl sifatida shijoatli hayot va chuqur e’tiqodga asoslangan. Chen Inke xitoylik Tansi haqida gapirar ekan, uni hind va yunon dostonlari bilan qiyoslab, “Qayta tug’ilish taqdiri” matni mohiyatan uzoq va ulkan hikoya, romantika va ritm tizimidir”, deb ta’kidladi. dunyo tez-tez hayratga tushadi.Tyanchju, Gretsiya va G’arb dostonlari nomi bilan faxrlanaman, lekin bizning yurtimizda ham shunday uslub borligini bilmayman.Chet el dostonlarida din va falsafa haqidagi fikr chuqur va kengdir, garchi u Mamlakatimizdagi “Tanci”da aytilganidan ancha yaxshi, lekin faqat uslub jihatidan, bu haqiqat. Hech qanday farq yo’q.” Tanchi janri sifatida “Taqdirning qayta tug’ilishi” qancha davom etmasin, bundan boshqa narsa emas. romantikani hikoya qiluvchi mashhur adabiy asar bo’lib, u muqaddaslik, ya’ni ma’naviy mohiyati jihatidan hind dostonlari va yunon mumtoz dostonlari darajasida emas. Buyuk rivoyatlar ma'naviy transsendensiyaga ega bo'lishi kerak ekan, Xitoyning qadimgi tarixi hikoyalari va G'arb klassik dostonlari deyarli bir xil xususiyatlarga ega. Ko'pgina tarixchilar Sariq imperatordan Dayugacha bo'lgan imperiya chizig'i qadimgi tarix deb hisoblashadi. Qadimgi tarix - bu afsona. Sariq imperator, Chjuanxu, Tang Yao, Yu Shun va Sya Yu mifologik shaxslar bo’lib, ular Sharqiy Chjou sulolasidan keyin tarixiy shaxslarga aylangan. Chunki Syuanyuan Xuandi, Chjuanxu, imperator Ku, Tang Yao, Yu Shun, Dayu... bularning barchasi Xitoyda yozilgan tarixdir. Ammo sog'lom fikr bizga bu soxta qadimiy tarixlar ekanligini aytadi. Qadimgilarga shubha qilishning zamonaviy kontseptsiyasi qadimgi tarix hikoyasining muqaddasligini boshqa tomondan tan oladi. Xuddi dostonning hikoyasi ham xuddi shunday. Dostonda tasvirlangan dunyo buyuk, yuksak, mutlaq va shubhasiz xususiyatlarga ega. Doston “o’tmish davri haqidagi muqaddas va o’zgarmas an’ana”, doston olami esa qolipli, mukammal, yopiq va tugallangan. Qadimgi tarix va qadimiy tarix an'analari bir vaqtlar antik jamiyatda shubhasiz olijanoblik, o'ziga xoslik va obro'ga ega edi. Ular dunyodagi hamma narsaning kelib chiqishi, insoniyat jamiyati va xudolar olami haqidagi buyuk rivoyatlar bo’lib, bu rivoyatlar mifologiya, din, falsafa, tarix va adabiyotning asosiy mazmuniga aylangan. Dostonlar “katta so’zlar” bo’lib, ularda erkak va ayol o’rtasidagi arzimas g’iybatlarga to’la romanlar emas, muqaddas bitiklar bo’lishi kerak.[¹¹]
Epos - bu super hikoya. Lori Hangke hind epik anʼanalaridagi mahalliy super hikoya anʼanasi lugʻatiga asoslanib, odamlarning epik hikoyaning oʻziga xos xususiyatlarini tushunishini chuqurlashtirdi. "Mahabharata", "Ramayana", "Iliada" va "Odisseya" - super hikoyalar. O'zining uzun shakli, she'riy shiddati, mifologik va tarixiy mazmuni bilan super hikoyalar guruh yoki individual madaniy o'ziga xoslikka yo'l ochadi. Super hikoyalar poetikani o'zida mujassam etgan. Yunon eposiga kelsak, she’rning o’zidan tashqari, she’rning qolgan mazmunida ham turli xarakter va hodisalarning boyligi namoyon bo’ladi. Bu boylikning bir qismi takrorlanib turuvchi obrazlar va harakatlardan kelib chiqadi: tug’ilish, nikoh to’yi, to’y, o’tish marosimlari, ziyofatlar, dafn marosimlari va boshqalar, ular doston hikoyasini birlashtiradi va epos tomoshabinlarining shaxsiy tajribasi bilan o’zaro ta’sir qiladi, natijada madaniy dostonlarning ahamiyati ma’lum bir epik matnning chegarasidan ancha oshib ketgan (bu voqealar individual xatti-harakatlar emas, balki urug’lar, qabilalar, milliy jamoalarning asosiy voqealaridir). Katta hikoyaning transsendentligi uning ma'nosini yaratishdadir.Transendentsiya deb atalmish so'zlardan tashqari ruhiy tajribani, ya'ni hikoyachi va tinglovchilar o'rtasidagi muloqotda va o'zaro aloqada bo'lgan ruhiy aloqani anglatadi. Zhuangzi "katta so'zlarni kamsitish" deb ataladigan narsaga ega. Kichik so'zlar - bu aqliy tafakkur doirasi bilan chegaralangan kundalik til; katta so'zlar gapirishni to'xtatish, so'zdan tashqariga chiqish va gapirmaslik, so'ngra so'zlar, ismlar va tamoyillar doirasidan chiqib, "so'zsiz" ga kirishdir. yo'l" (so'zlab bo'lmaydigan yo'l) tananing sohasi. "Da Yanzhi bahsi" (Da Yan) kundalik bilim va so'zlarga qarshi bo'lib, bu ikkisi o'rtasida engib bo'lmaydigan chegara bor, ikkinchisi esa birinchisi erisha olmaydigan sohadir. Bu falsafiy ontologiya nuqtai nazaridan intellektual fikrlash va kundalik tilning cheklovlarini ochib beradi. Binobarin, ulug’ rivoyat sifatida doston cheksizlikdan tashqari cheksizlik, ob’ektiv ob’yektivdan tashqaridagi she’riy soha va oqilona tafakkurdan tashqari poetik hikmat mohiyatiga ega. Aynan shu nuqtada Marks yunon dostonini qayta tiklab bo’lmaydi, tarixda takrorlanmaydi va hech qachon taqlid qilib bo’lmaydi, deb hisoblaydi. Nisbatan aytganda, oddiy hikoyalar (oddiy hikoyalar) kichik miqyosda, motivlar va haqiqiy insoniy his-tuyg'ularga to'la. Roman hayotning kesishgan qismini kesib o'tadi va mazmuni qisqa umrning nolasi, ideal va haqiqat o'rtasidagi ziddiyat va hokazolardan boshqa narsa emas. Uning hayotiy manzaralari kichik tog'lar, kichik suvlar, kichik hikoyalar va inson dunyosining cheklangan, o'ziga xos qismi bo'lgan dehqon jamiyatidagi kichik odamlar bo'lishi mumkin. Oddiy hikoyalar tirik dunyoni taqdim etadi va ishlatiladigan til xalq tilidir. "Oila, ota va o'g'il, kundalik ovqatlanish va o'yin-kulgi tafsilotlari arzimas deb ataladi; so'zlar bir burchakda erkak va ayol o'rtasidagi arzimas suhbatlar, shuning uchun ular aytiladi.