11-боб. Аудиторлик танлаш

5.Tanlashning statistik va nostatistik turlari
Auditorlar nostatistik va statistik tanlashdan foydalanadilar. Agar zarur tarzda foydalanilsa
tanlash har qanday yondashuvi etarlicha tegishli auditorlik dalillarini taqdim etishda samarali
bo’lishi mumkin. Nostatistik tanlashlar auditorga tanlab olish haqidagi noto’g’ri talqin qilish riskini
statistik jihatdan nazorat qilish yoki o’zgartirishga ruxsat bermaydi. Statistik tanlash auditorga
tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam
berish uchun mulohazalari va tajribalari bilan bir qatorda ehtimollar nazariyasini va statistik tanlab
olishni ham qo’llashni o’z ichiga oladi. Aksincha, nostatistik tanlash ehtimollik nazariyasi va
statistik xulosalarni qo’llash ko’zada tutilamaydi; buning o’rniga auditorga tanlab olishning mos
keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam berish uchun
auditorning mulohazalari va tanlab olishni qo’llashdagi tajribasida qo’llanilishi ko’zda tutadi. 19–
jadval nostatistik va statistik tanlashni tegishli o’lchamlarda taqqoslaydi.
19–jadval
Nostatistik va statistik tanlab olishlarni taqqoslash
Nostatistik tanlash Statistik tanlash
1 2 3
Tanlab olish hajmi Tanlab olish hajmi auditorning mulohazasi
bilan aniqlanadi.
Auditor mulohazalari miqdoriy jihatdan
aniqlanadi va tanlab olish hajmi
ehtimollar nazariyasi bilan aniqlanadi.
Tanlab olishni
saralash
Tanlab olish jamlanganlikka
reprezentativligiga yig’ilgan hamma usulllarni
o’z ichiga oladi. Tanlab olishning
muhokamasi ham jamlanganlikning bir
qismiga, masalan yilning o’tgan besh kuni
davomidagi hamma operatsiyalarga
yo’naltirilgan bo’lishi mumkin.
Tanlab olish jamlanganlikning har bir
birligiga tanlab olishga tushishga teng
imkoniyat berish uchun tartibsiz
saralangan bo’lishi mumkin.
Jamlanganlik bilan qiziquvchilarga
yo’nalish berish mumkin masalan,
yilning o’tgan 10 kunidagi
operatsiyalar statistik jihatdan
saralangan bo’lishi mumkin.
Baholash Baholash auditorning mulohazalariga
asoslangan, bashoratlar esa tanlab olishlar
natijalariga asoslangan.
Baholash auditorlik mulohazalariga
yordam berishi uchun foydalaniladigan
statistik xulosalarga asoslangan
Xarajatlar Saralash uchun Xarajatlar past chunki
auditorlik mulohazalari faqat tanlab olishning
mos keluvchi hajmini aniqlash va natijalarni
baholashda talab qilinadi. Tanlab olishning bu
turi, tanlab olish risikini nazorat qilish va
o’lchashning ob’ektiv usullarini
ta’minlamaydi
O’quv Xarajatlari yuqori, chunki tanlab
olishning statistik yo’llarini bilish
va/yoki tanlashning maxsus kompyuter
dasturiy ta’minoti talab qilinadi. Tanlab
olishning bu turi auditor maqbul riskni
avvalroq aniqlashini tanlab qiladi.
Ustuvorlik Bu usul auditorning schetlardagi xatolar
haqida avvalgi kutganlariga asoslangan
bo’lishi mumkin. Bu usul tanlab olishni
rejalashtirishi, saralashi va baholashga kam
vaqt sarflashi mumkin.
Bu usul auditorga tanlab olish riskining
obektiv choralarini ta’minlay borib,
samarali tanlab olishni to’zish, dalillar
etarliligini, xisoblash va natijalarni
baholashga yordam beradi. Bu usul
auditorga kompyuterlashtirilgan tanlov
va statistik baholash orqali tanlab olish
xulosalarini himoyalashda foydali
maslahatlar olishga ko’maklashadi,
chunki ular statistika nazariyasiga
asoslangan
Statistik tanlab olishni qo’llaydigan auditor tanlov hajmini xisoblab chiqish
uchun jadvallar va formulalardan foydalanadi, shu bilan birga statistik bo’lmagan tanlab olishni
kullaydigan auditor esa fakat kasbiy mulohazalaridan foydalanadi. Odatda tanlab olishning
nostatistik hajmi statistik tanlab olishning mohironi va samarali to’zilgan tanlov hajmidan kam
bo’lishi mumkin emas. Statistik va nostatistik tanlovlarning ikkalasidan ham zarur holatda
foydalanilganda, auditorning xulosasi uchun etarlicha dalillar takdim etishi mumkin. Statistik tanlab
olish auditorga jamlanganlik haqidagi noto’g’ri xulosa riskini aniq boshqarish va o’lchash imkonini
beradi, statistik bo’lmagan tanlab olish esa bunday nozorat va o’lchovlar qilishga imkon bermay.
Ikkala yonda shu uchun ham auditor nazoratga layoqatsizlik yoki tanlab olishda topilgan
xatoliklarning mohiyatini xisoblab chiqishni va tanlab olish natijalarini jamlanmalarga
spektrlashtirishi va butun jamlanganlikni yakunlamog’i zarur. Tanlab olishning miqdoriy
baholanishiga qushimcha ravishda auditor nazorat va xatoliklar layoqatsizligi tomonlarini ko’rib
chiqishi kerak. Tanlab olishlar natijalari xatolar tufayli kelib chiqqanligi yoki ular firibgarlik
extimolini ko’rsatayaptimi va nazoratning layoqatqizligi auditning boshqa fazalariga qanday ta’sir
etadi? Audit mulohazalari bilan kombinatsiyalangan statistik tanlab olishlar odatda fakat auditorlik
bitta mulohazasidan foydalanganlikga nisbatan ancha yuqori sifatli auditorlik xulosalarin yaratadi.
Bundan tashqari, statistik tanlab olish regulyatorlar yoki hakamlar yigilishining ikkinchi nuqtai
nazari (farazi) dan qochishga imkon berishi mumkin, boshqa tomonlar tanlab olishning
foydalanilayotgan usullariga nisbatan shubhani bartaraf etish lozim.