11-боб. Аудиторлик танлаш

Tasodifiy tanlash - Tasodifiy sonlar jadvali bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin
Sistematik tanlash - bunda elementlar tasodifan tanlangan ma’lum bir sondan boshlab, har bir doimiy intervaldan tanlab olinadi
Uyg‘unlashgan tanlash -tasodifiy va sistematik tanlash usullaridan tarkib topgan uyg‘unlik ko‘rinishida bo‘ladi

Ctatistik tanlash
usullari
10.2.1- rasm. Ctatistik tanlash usullari
227
ni alohida topshirganda yoki tegishli ravishda ehtimolli xatolar belgilangan operatsiyalar toifasini tekshirganda noreprezentativ tanlash qo‘llanishi mumkin.
Auditorliktashkiloti, tanlashningo‘tkazilishinatijalaribo‘yichaauditorlarningprofessionalmulohazasibutunjamlanmagadaxldorbo‘lmaganvaqtdanoreprezentativ, ya’niishonchlibo‘lmaganjamlan-maniishgasolishgahaqli. Auditoralohidaolinganoperatsiyalarguruhi-nialohidatopshirgandayokitegishliravishdaehtimollixatolarbelgilanganoperatsiyalartoifasinitekshirgandanoreprezentativtanlashqo‘llanishimumkin.
Auditorliktashkilotihisobvaraqlarbo‘yichasaldovaoperat-siyalarningaksettirilishito‘g‘riliginitekshirishyokitekshirilayotganjamlanmaningelementlarisonijudahamkamligidanstatistikusullarningqo‘llanishito‘lahuquqlibo‘lmaganligisabablinazorattizimivositalariniyaxlittarzdatekshirishiyokiagarauditorliktanlashiningqo‘llanishiyaxlittekshiruvo‘tkazishdanko‘rasamarasizroqbo‘lsa, tekshirishimumkin.
Yuqoridagitartib, shuningdek,statistikusuldatuzilgantanlashlarganisbatanhamqo‘llanadi. Uauditorlikdalillarinito‘plashuchunishonchliimkoniyatlarniifodaetishilozim.
Auditorliktanlashtekshirilayotganjamlanmaning100 foizdankambo‘lganobyektlariganisbatanauditorlikrusum-qoidalariniqo‘llashmaqsadidaamalgaoshiriladi. Bundayobyektlardegandahisobvaraqlarsaldosinitashkiletuvchielementlaryokibutuntekshirilayotganjamlanmahaqidabirfikrgakelishgaimkonberuvchiauditorlikdalil-lariniyig‘ishuchunhisobvaraqlarbo‘yichaaylanma(oborot)larnitashkiletuvchioperatsiyalartushuniladi. Tanlashnituzishuchunauditorliktashkilotigaoidbuxgalteriyahisobotininganiq, muayyanbo‘liminitekshirishtartibini, tanlasho‘tkazishamalgaoshiriladigan, tekshiri-layotganjamlanmanivatanlashhajminibelgilabolishikerak.
Buxgalteriyahisobotininganiq, muayyanbo‘limitekshiruvinio‘tkazishniishlabchiqishdaauditorliktashkilotitekshirishmaqsadinivabumaqsadlargaerishishgayordamberuvchiauditorlikrusum-qoidalarinibelgilabolishikerak. Shundanso‘ngauditoryuzberishimumkinbo‘lganxatolarnianiqlashi, ungadalillarto‘plashivabuzarurdalillarnibaholashivashuningasosidako‘rilayotganma’lumotlarjamlanmasinibelgilashikerak.
Auditorliktashkilotio‘rgatilayotganjamlanmanishutarzdaaniqlashikerakki, uauditningmaqsadigamuvofiqkelsin. Jamlanmamuayyantarzdaidentifikatsiyaqilinadiganbirliklarto‘plamidantashkiltopishikerak. Auditorliktashkilotijamlanmaelementlartanlashiniunga
227
228
o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishishga imkon beruvchi samarali va tejamkorlik tarzida o‘tkazadi.
Tanlashni o‘tkazishda auditorlik tashkiloti o‘rganilayotgan jamlan-mani har birining elementlari o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lgan alohida guruhlarga («jamlanmaga tegishli») ajratishi mumkin. Jamlan-malarni ajratish mezonlari shunday bo‘lishi kerakki, har qanday element bo‘yicha, u qanday jamlanmaga tegishli guruhga oid ekanligini aniq ko‘rsatish mumkin. Stratifikatsiya deb nomlanuvchi mazkur rusum-qoida, ma’lumotlar tarqoqligini (variatsiyani) kamaytirib, auditorlik tashkilotining ishini yengillashtirishga imkon beradi.
Jamlanmaning hajmi (o‘lchamini) belgilashda auditorlik tashkiloti tanlash tavakkalchiligini, yo‘l qo‘yilgan va kutilayotgan xatolarni aniqlashi kerak.
Tanlash shundan iborat bo‘ladiki, auditorning tanlash ma’lumotlari asosida yuzaga kelgan, muayyan masalalar bo‘yicha fikri, xuddi shu masalalar bo‘yicha butun jamlanmani o‘rganish asosida yuzaga kelgan fikrlardan farq qilishi mumkin. Tanlash tavakkalchiligi nazorat tizimi vositalarini testdan o‘tkazishda ham, buxgalteriya hisobida hisobvaraq-lar bo‘yicha oborotlarni va saldolarning to‘g‘ri aks ettirilganligini tek-shirishda ham mavjud bo‘lishi mumkin. Auditorlik amaliyotida nazorat tizimi testlari va hisobvaraqlar bo‘yicha oborotlar hamda saldo to‘g‘riligini tekshirish uchun birinchi va ikkinchi tur tavakkalchiliklar farqlanadi.
Nazorat vositalarini testdan o‘tkazishda quyidagi tanlash tavak-kalchiliklari farqlanadi:
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi nazorat tizimining ishonchsizligini ko‘rsatganda, aslida esa tizim haqiqatdan ham ishonchli bo‘lgani holda to‘g‘ri farazni rad etish tavakkalchiligi;
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tizimning ishonchsiz-ligidan dalolat berib, aslida esa nazorat tizimi zaruriy ishonchlilikka ega bo‘lmagan holda, noto‘g‘ri farazni qabul qilish tavakkalchiligi.
Hisobvaraqlar bo‘yicha oborotlar va saldoning buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks etganligini sinchiklab tekshirishda quyidagi tanlash tavakkalchiliklari farqlanadi:
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jamlanma jiddiy xatolarga ega ekanligidan dalolat berib, aslida esa jamlanma bunday xatolardan xoli bo‘lgani holda to‘g‘ri farazni rad etish;
229
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jam-lanma jiddiy xatolarga ega emasligidan dalolat bersa, aslida esa jamlan-ma jiddiy xatoga ega bo‘lgan holda noto‘g‘ri farazni qabul qilish tavak-kalchiligi.
To‘g‘ri farazni rad etish tavakkalchiligi auditorlik tashkiloti tomonidan yoki tanlash o‘tkazish natijasida uning hisob-kitobida xato borligi aniqlangan xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan qo‘shimcha ishlarni bajarishni talab etadi. Noto‘g‘ri farazni qabul qilish tavakkal-chiligi auditorlik tashkiloti ishi natijalarini shubha ostiga oladi.
Tanlashning o‘lchami auditor tomonidan ijozatli deb hisoblanadigan xato miqdori bilan aniqlanadi. Uning miqdori qanchalik kichik bo‘lsa, tanlashning zaruriy o‘lchami shunchalik katta bo‘ladi.
Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar auditor tomonidan tanlan-gan muhimlilik darajasiga muvofiq ravishda auditni rejalashtirish bosqichida aniqlanadi. Yo‘l qo‘yiladigan xatoning hajmi qancha kam bo‘lsa, auditorlik tanlashning hajmi shuncha katta bo‘lishi kerak. Nazorat tizimi vositalarini testdan o‘tkazishda xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan belgilangan va auditorlik tashkiloti rejalashtirish bosqichida aniqlangan nazorat rusum-qoidalaridan yuqori darajada ochish xato hisoblanadi. Hisobvaraqlar bo‘yicha oborotlar va saldo to‘g‘riligini tekshirishda saldoda yoki provodkalarning muayyan toifasidagi eng katta xato, yo‘l qo‘yiladigan xato hisoblanadi. Bunday xatolarning butun audit jarayoniga jamlanma ta’siri, buxgalgeriya hisobotlari jiddiy xatolardan xoli ekanligini ishonchlilikning yetarli darajasida tasdiqlashga imkon berishi uchun auditorlik tashkiloti bunga yo‘l qo‘yishi mumkin.
Agar auditor tekshirilayotgan jamlanmada xato mavjud deb hisoblasa, bunday xatolarning umumiy miqdori yo‘l qo‘yiladigan xato o‘lchamidan oshmasligini tekshirish uchun katta miqdordagi tanlashni amalga oshirishi kerak. Agar auditor tanlash xatolardan xoli deb hisoblasa, kichik o‘lchamdagi tanlashdan foydalanadi.
Har qanday tanlash uchun auditorlik tashkilotining majburiyatlari quyidagilardan iborat:
– tanlashga kirib qolgan har qanday xatoni tahlil etish;
– tanlashni amalga oshirishda olingan natijalarni butun tekshirila-yotgan jamlanmaga ekstrapolyatsiyalash, ya’ni tatbiq etish;
– tanlash tavakkalchiliklarini baholash.
230
Tanlashga kirib qolgan xatolarni tahlil qilishda auditorlik tashkiloti birinchi navbatda tanlashga kirib qolgan xatolarning tabiatini aniqlashi lozim.
Tanlashni shakllantirishda u qanday aniq maqsadlarni ko‘zlab o‘tkazilayotganini ta’riflash va tanlashda aniqlangan xatolarni shu maq-sadlarga muvofiq ravishda baholash lozim. Agar ko‘zlangan tekshiruv maqsadlariga tanlash tekshiruvlari yordamida erishilmagan bo‘lsa, unda auditorlik tashkiloti muqobil auditorlik rusum-qoidalarini o‘tkazishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti xatolarning sifat jihatini, ya’ni ularning mohiyati va ularni yuzaga keltirgan sabablarni baholashi, shuningdek, ularning auditning boshqa uchastkalariga ta’sirini aniqlashi mumkin.
Aniqlangan xatolarni tahlil qilib, auditorlik tashkiloti ularning operatsiya turlari, ishlab chiqarish birliklari, xatolar aynan o‘shalar uchun topilgan bo‘linmalar, xatolarning kelib chiqish vaqti va hokazolar bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy belgilarga egaligi to‘g‘risida xulosaga kelishi mumkin. Bu holda auditorlik tashkiloti tekshirilayotgan jamlan-mani, muvofiq belgilariga ko‘ra unga tegishli guruhlarga bo‘lishi va aniqroq natijalarga erishishiga imkon berishini hisobga olgan holda ularning har birini alohida tekshirishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti tanlashlar bo‘yicha olingan natijalarni butun tekshiriladigan jamlanmalarga tatbiq etishi shart. Tanlash natijalarini butun jamlanmalarga tatbiq etish usullari turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ular doimo tanlashni tuzish usullariga muvofiq kelishi lozim. Agar jam-lanma jamlanmaga tegishli guruhlarga ajratilgan bo‘lsa, uni tatbiq etish ham ularning har biriga nisbatan amalga oshirilishi kerak.
Auditor tekshiriladigan jamlanmadagi xato yo‘l qo‘yiladigan miqdordan ortiq emasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Buning uchun auditor tatbiq etish vositasida olingan jamlanma xatolarini yo‘l qo‘yila-digan xato bilan solishtiradi. Agar birinchi xato yo‘l qo‘yilganidan ortiq bo‘lsa, auditorlik tashkiloti tanlash xatolarini takroran baholashi lozim. Agar ularni nomaqbul deb topsa, u holda auditorlik rusum-qoidalari doirasini kengaytirishi yoki o‘tkazilganlariga muqobil bo‘lgan auditorlik rusumlarini qo‘llagani ma’qul.
Auditorlik tashkiloti auditorlik tanlashning barcha bosqichlarini va uning natijasi tahlilini majburiy tartibda ish hujjatlarida aks ettirishi shart.