11-mavzu: Fuqarolik huquqida shaxslar

Fuqarolarning turar joyi
Fuqaroning doimiy turar joyi fuqarolik huquqi uchun muayyan ahamiyatga egadir. Fuqaroning doimiy yoki asosan yashab turgan joyi uning yashash joyi hisoblanadi, deb ko‘rsatiladi. O‘n to‘rt yoshga to‘lgan voyaga yetmaganlarning (kichik yoshdagi bolalarning) yoki vasiylikda bo‘lgan fuqarolarning qonuniy vakillari, ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari yashaydigan joy voyaga yetmaganlar yoki vasiylikda bo‘lgan fuqarolarning yashash joyi hisoblanadi (FKning 21-moddasi).
Turar joy tanlash huquqi muomalaga layoqatli fuqaroning o‘zi tomonidan belgilanadi. Turar joy tanlash huquqi faqat qonunda nazarda tutilgan hollar va tartibdagina, masalan, ozodlikdan mahrum qilinishi hollarida maxsus ijozat olish yo‘li bilan joylashish mumkin hududlarda cheklanishi mumkin.
Odatda, fuqaro yashash uchun qaerda ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lsa, shu joy uning turar joyi hisoblanadi. Fuqaroning turar joyi qonunga muvofiq ko‘p hollarda huquqiy ahamiyatga ega. Chunonchi, fuqarolik da’volari bilan, qoidaga ko‘ra javobgarning turar joyi hududidagi sudga murojaat qilinadi. Ammo ba’zi da’volar, masalan, aliment undirish, zararni to‘latish to‘g‘risidagi da’volar da’vogarning turar joyidagi sudga bildirilishi mumkin. Majburiyatlarning ko‘p qismi qarzdorning turar joyida, pul majburiyatlari esa-kreditor turgan joyda ijro etiladi. Meros qoldirgan shaxsning oxirgi doimiy turar joyi bo‘yicha meros ochiladi va hokazo.
Turar joy bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar asosan O‘zbekiston Respublikasining Uy-joy kodeksi orqali tartibga solinadi.
Fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish yoki vafot etgan deb e’lon qilish
Fuqaroning huquq layoqati uning o‘limi natijasida batamom tugaydi. Ammo huquqiy munosabatdan kelib chiqadigan noaniqlik-larni bartaraf etish uchun shu huquqiy munosabatlarning ishtirokchilaridan biri bo‘lgan fuqaro ayrim sabablarga ko‘ra doimiy yashash joyidan uzoq muddatga ketib qolganda, uning haqiqiy yashash joyini aniqlash imkoniyati bo‘lmasa, bunday hollarda bedarak yo‘qolgan deb topilishi mumkin.
Fuqarolik huquqida, umuman huquqning boshqa sohalarida ham bedarak yo‘qolgan deb topish instituti katta amaliy ahamiyatga ega. Bu institut bedarak yo‘qolgan fuqaroning qarindoshlari va boshqa manfaatdor shaxslarning shaxsiy va mulkiy huquqlari ta’minlanishini kafolatlaydi.
Turmushda shunday voqealar ham bo‘ladiki, ba’zan bir fuqaro o‘zining doimiy yashash joyiga uzoq muddat kelmay qo‘yadi. U o‘zining qaerda turganligi to‘g‘risida bironta ma’lumot ham yubormaydi. Uning qaerda yashayotganini yoki qaerga ketganini aniqlashga qaratilgan barcha harakatlar behuda ketadi. Uning tirik yoki o‘likligini aniqlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday hollarda ham huquqiy munosabat qatnashchisi bo‘lgan fuqaroning ancha vaqt yo‘qolib ketishi uning huquqiy munosabatdagi taqdiriga ta’sir qilmasligi kerak. Odatda, bunday fuqaroning doimiy yashab turadigan joyida qandaydir mulklari qoladi. Bu shaxs biron-bir majburiyatda qarzdor yoki kreditor bo‘lishi mumkin. U shuningdek huquq va majburiyatning egasi bo‘lgani uchun boshqa kishilarning shaxsi bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi, chunonchi, nikohda bo‘lishi, ota-onalik huquq va majburiyatiga ega bo‘lishi ham mumkin. Fuqaroning uzoq vaqt doimiy turar joyiga qaytib kela olmasdan bedarak yo‘qolib ketishi ko‘p vaqtga cho‘zilib ketmasligi kerak. Chunki davlat fuqarolik huquqi munosabatning bunday beqarorligiga befarq qaray olmaydi. Bedarak yo‘qolgan fuqaroning yaqin kishilarining, kreditorlarining, davlatning va nihoyat o‘zining shaxsiy manfaatlari, bunday noaniqlik va beqarorliklarning tugatilishini talab etadi.
Basharti bedarak yo‘qolgan fuqaro o‘lgan bo‘lsa, uning biron-bir huquqiy munosabatda bo‘lishi to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, unga tegishli bo‘lgan huquq va burchlar boshqalarga o‘tishi kerak. Manfaatdor shaxslar esa, uning vorislariga nisbatan o‘zlarining tegishli e’tiroz va da’volarini bildirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari mumkin.
Fuqarolik kodeksining 33-moddasining birinchi qismida bedarak yo‘qolgan deb topish to‘g‘risida umumiy qoida beriladi. Unga asosan, agar fuqaroning qaerdaligi haqida uning yashash joyida bir yil davomida ma’lumotlar bo‘lmasa manfaatdor shaxslarning arizasiga muvofiq sud bu fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topishi mumkin. Fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish uning fuqarolik huquqlarini bekor qilmaydi. Aksincha, bedarak yo‘qol-gan deb topilgan fuqaroning huquqlarini himoya qilish uchun zarur choralar amalga oshirilishi talab qilinadi.
Bedarak yo‘qolgan deb topilgan fuqaroning mol-mulkini doimiy suratda boshqarib turish zarur bo‘lsa, bu mol-mulk sudning qaroriga muvofiq vasiylik va homiylik organi tomonidan belgilanadigan va ushbu organ bilan tuziladigan ishonchli boshqaruv to‘g‘risidagi shartnoma (FKning 49-bobi) asosida ish olib boradigan shaxsga topshiriladi. Bu mol-mulkdan bedarak yo‘qolgan shaxs qonunga muvofiq boqishi kerak bo‘lgan fuqarolarga ta’minot beriladi, uning soliqlar va boshqa majburiyatlar bo‘yicha qarzlari to‘lanadi (FKning 34-moddasi).
Manfaatdor shaxslarning arizalari bo‘yicha vasiylik va ho-miylik qiluvchi organ bedarak yo‘qolgan fuqaroning mulkini qo‘riqlash uchun, shuningdek uning mulkini idora etish uchun, uning qaerda ekanligi to‘g‘risidagi oxirgi ma’lumot olingan kundan e’tiboran bir yil o‘tishini kutmasdanoq mulkka boshqaruvchi tayinlashi mumkin.
Fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish boshqa huquqiy oqibatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish topshiriq shartnomasining bekor bo‘lishiga asos bo‘ladi. Agar fuqaro jinoyat qilgan yoxud aliment-larni undirish ishi bo‘yicha qidiruvdan yashirinib yurgan bo‘lsa, bunday hollarda u bedarak yo‘qolgan deb topilmaydi.
Bedarak yo‘qolgan deb topilgan fuqaro qaytib kelgan yoki uning turar joyi aniqlangan taqdirda, sud uning bedarak yo‘qolgan deb topish haqidagi qarorni bekor qiladi. Sudning qarori asosida fuqaroning mol-mulkini boshqarish bekor qilinadi (FKning 35-moddasi).
Fuqaroni vafot etgan deb e’lon qilish to‘g‘risidagi asosiy qoida FKning 36-moddasida berilgan. Bu qoidada aytilishicha, “agar fuqaroning qaerda turganligi haqida uning yashash joyida uch yil mobaynida ma’lumot bo‘lmasa, basharti u o‘lim xavf solib turgan yoki muayyan baxtsiz hodisadan halok bo‘lgan deb taxmin qilish uchun asos bo‘ladigan vaziyatlarda bedarak yo‘qolgan bo‘lib, uning qaerdaligi haqida olti oy mobaynida ma’lumotlar bo‘lmasa, manfaatdor shaxslarning arizasiga muvofiq sud uni vafot etgan deb e’lon qilishi mumkin.
Harbiy harakatlar munosabati bilan bedarak yo‘qolgan harbiy xizmatchi yoki boshqa fuqaro harbiy harakatlar tamom bo‘lgan kundan e’tiboran kamida ikki yil o‘tganidan keyin sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilinishi mumkin”.
Fuqaro vafot etgan deb e’lon qilinganda uning huquqiy munosabatlari tugaydi, mulkiga nisbatan meros ochiladi, shaxsiy majburiyatlari tamom bo‘ladi va hokazo.
Basharti vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaro tirik bo‘lsa, uning barcha huquqiy munosabatlari amalda davom etaveradi. Vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaro qaytib kelgan taqdirda yoki uning qaerda turganligi ma’lum bo‘lgan taqdirda, uni vafot etgan deb e’lon qilish haqidagi qaror sud tomonidan bekor qilinadi.
Fuqaroni vafot etgan deb e’lon qilish haqidagi qaror bekor qilinganidan keyin u har qanday shaxsdan bu shaxsga bepul o‘tib qolgan mavjud mol-mulkini o‘ziga qaytarib berishni uch yil (FKning 150-moddasi talabiga ko‘ra) mobaynida sud orqali talab qilishga haqli.
Agar vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaroning mol-mulki, uning vorislari tomonidan uchinchi shaxslarga sotilgan bo‘lib, bu shaxslar harid narxini fuqaro qaytib kelgan paytgacha batamom to‘lamagan bo‘lsalar, bu holda to‘lanmagan summani talab qilish huquqi qaytib kelgan fuqaroga o‘tadi.
Vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaroning mol-mulkini haq to‘lashni nazarda tutadigan bitimlar asosida olgan shaxslar mol-mulkni vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaroning tirikligini bila turib, sotib olganliklari isbotlansa, ular fuqaroga bu mol-mulkni qaytarib berishlari shart. Bunday mol-mulkni asli holida qaytarib berishning imkoni bo‘lmasa, uning qiymati to‘lanadi.
Agar vafot etgan deb e’lon qilingan shaxsning mol-mulki meros huquqi bo‘yicha davlatga o‘tgan va sotib yuborilgan bo‘lsa, fuqaroni vafot etgan deb e’lon qilish haqidagi qaror bekor qilinganidan keyin unga mol-mulkni sotishdan tushgan pul qaytarib beriladi (FKning 37-moddasi).