12-ma’ruza. Suyuqliklar mexanikasi elementlari. Reja

---

12-MA’RUZA. Suyuqliklar mexanikasi elementlari. 
 
Reja: 
1. Modda miqdori
2. Molekulyar fizika bo‘limini o‘qitishning maqsadi va asosiy vazifalari. 
3. Molekulyar-kinetik nazariyaning fundamental asoslari. 
4. Modda tuzilishini o‘rganishning ikki usuli. 

Tayanch tushunchalar: molekula, issiqlik, molekulyar-kinetik nazariya, 
statisti metod, termodinamik metod. 
Kirish. Issiqlik harakati 
1. Biz fizika fanining alohida bo‘limi  molekulyar fizikani o‘rganishga kirish
amiz, bunda jismlarning agregat holatlari va hossalari ularning tuzilishiga, 
jismlarni tashkil qilgan zarralar orasidagi o‘zaro ta’sirga va zarralarning harakat 
xarakteriga bog‘lanishi qarab chiqiladi. 
Hamma jismlar uzluksiz xaotik issiqlik harakatda bo‘lgan atom, molekula 
yoki ionlardan tashkil topganligi bundan ancha oldin isbotlangan. Bunday 
tasavvurlarga asoslangan moddaning tuzilish nazariyasi molekulyar-kinetik 
nazariya deyiladi. Uning asosilari XVIII-asrning 40-yillarida M.V. Lomonosov 
tomonidan yaratilgan edi. U bu nazariyaning dastlabki qonun-qoidalarini 
shakllantirdi va uni turli hodisalarni tushuntirishga tadbiq etdi. Lomonosov barcha 
moddalar qandaydir miqdordagi “elementlarni” o‘z ichiga olgan “korpuskulalardan” 
tashkil topgan deb hisobladi. Yuz yil o‘tgandan keyin bu atamalarni molekula va 
atom deb tushunish kerakligi ma’lum bo‘ldi. Mana, misol uchun Lomonosov,
R.Boyl (1611) va undan mustaqil holda E.Mariott kashf etgan Boylp-Mariott 
qonunining to‘g‘riligini shunday isbotlaydi. Soddalik uchun, aytaylik, gaz tomonlari 
a, hajmi V=a
3
bo‘lgan kub shaklidagi
*
idishda joylashgan va gaz zarralari idish 
devorlariga tik holda harakatlanayotgan bo‘lsin. Lomonosov gaz bosimi, uning 
*
Lomonosov sferik shaklidagi idishdagi gazni olib tekshirgan
.

---

zarralarini idish devorlariga urilishlari natijasi deb hisobladi. Agar kubning 
tomonlari ikki marta kichiklashsa, demak, mos holda idish hajmi V
1
= a
3
/8=V/8
bo‘lib qolsa, bosim qanday o‘zgaradi? Ma’lum bo‘lishicha, u sakkiz marta ortishi 
kerak: ikki marta –har bir zarracha bosib o‘tadigan idish devorlari orasidagi masofa 
ikki marta qisqargani uchun va tщrt marta  idish devorlarining yuzasi to‘rt marta 
kamayishi hisobiga. Shunday qilib, gazning yangi bosimi 
p
p
8
1

bo‘ladi. Demak, 
1
1
V
p
pV 
. Bu Boyl-Mariott qonunining o‘zidir.
O‘tgan yuz yillikning ikkinchi yarmida modda tuzilishi va xossalarining 
molekulyar-kinetik nazariyasi ko‘p mashhur fiziklar (J.Joul, R.Klauzius, J.K. 
Maksvell, L.Bolsman va boshqalar)ning ishlarida har tomonlama rivojlantirildi va 
fizika, ximiyaning ko‘p sohalariga tadbiq etildi. Molekulyar-kinetik nazariya 
to‘g‘riligining ekspremental sinovi Broun harakati, diffuziya jarayoni, issiqlik 
o‘tkazuvchanlik va boshqa hodisalarni tushuntirib berilishi bo‘ldi.
2. Molekulyar-kinetik nazariyaning fizika taraqqiyotidagi beqiyos roli 
shundan iboratki, u jismlardagi molekulalarning harakat xarakteri bilan u yoki bu 
yo‘sinda bog‘liq bo‘lgan fizik hodisalarni o‘rganishga yagona yondoshish imkonini 
berdi. Turli agregat holatlardagi jismlarning ko‘p xossalari gazlar, suyuqlar va qattiq 
jismlardagi atom va molekulalar harakat xarakteridagi tafovut bilan tushuntiriladi. 
O‘z navbatida, moddaning uch xil agregat holatlarida issiqlik harakatining 
xususiyatlari, molekulalar orasida o‘zaro tortishish va itarish kuchlari ta’sir etishi 
bilan bog‘liqdir. Molekulalar orasidagi o‘rtacha masofa qancha kichik bo‘lsa, bu 
kuchlar shuncha yuqori darajada o‘zini ko‘rsatadi.