12-mavzu: Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi Reja

2- rasm. Risk suzining Venn diagrammasiga ko‘ra tahlili

Risksiz investitsiya jarayonini samarali tashkil etish murakkab jarayon, iqtisodiyotda risk darajasining ko‘payishi, o‘z navbatida, ishbilarmonlik erki ko‘payishi hisoblanib, ma’lum ma’noda u o‘sha erkinlik, o‘sha ixtiyoriylik uchun to‘langan haqdir.

Iqtisodiy adabiyotlarda risk tushunchasining mazmun-mohiyatiga turlicha ta’riflar berilgan. Jumladan:



Taniqli lug‘atshunos S.Ojegovning rus tili lug‘atida “risk - bumuvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid” ma’nolarini anglatadi deyilsa, mashhur Vebster lug‘atida “risk - bu xavf, zarar yoki talofat ko‘rish ehtimoli” deb ifodalangan.
V.T. Sevruk “risk - bu hol, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati” ¹ degan ta’rifni bergan bo‘lsa, rus olimi A.Olshanskiy “risk - bu zarar ko‘rish yoki manfaatni qo‘ldan chiqarish bilan bog‘liq ehtimollar o‘lchamidir”², degan ta’rifni keltiradi.
Professor V.Usoskin “risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi, o‘z navbatida oldindan ko‘ra bilish qiyin yoki mumkin bo‘lmagan voqealar bilan bog‘liq bo‘ladi”, deya izohlaydi. E.Stoyanova fikricha: “risk - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola bilmaslik yoki zarar ko‘rish ehtimolidir”³.
Riskni talqin kilishda akademik M.SHarifxo‘jaev va prof. YO.Abdullaevlarning hammualliflikdagi “Menejment: 100 savol va javob” kitobida ham mantiqiy, ham lug‘aviy ma’nodan kelib chiqib yondashilgan. Ularning o‘zbek tilining izohli lug‘atiga tayanib bergan fikricha⁴:
- xavf - biror ko‘ngilsiz hodisa yoki falokat yuz berish ehtimolligi; xatar; qo‘rqinch;
- xatar - biror baxtsizlikka, falokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan sharoit; xavf, tahlika;
- xavf-xatar - xavf va xatar, biror narsadan qo‘rqish;
- tavakkalchilik - bu oqibatning yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olgan holda kilinadigan harakat;
- tavakkalchilik - bu resurs yoki daromaddan to‘la yoxud qisman yo‘qotish xavfi;
- tavakkalchilik - bu noaniklik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkalchilik botirning ishi;
- tavakkalchilik - bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi.
Prof. SH.Abdullaeva tadqiqotlarida “risk - xato, ikkilanish, noaniqlik, mavhumlik va hokozalar deb talqin qilish xalqaro amaliyotga mos kelmasligi va shu holatga yaqinlashgan holda “risk” “bank riski”, “kredit riski” deb yuritilishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi⁵.
A.O‘lmasov, A.Vahobovlarning “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligida “tadbirkorlik riski - bu firmaning ko‘zlagan maqsadiga erishish yo‘lida u duch keladigan iqtisodiy xavf-xatardir”⁶, deya talqin etilgan.
Iqtisodchi-olimlardan T.Malikov, O.Olimjonovlarning risk to‘g‘risidagi qarashlari diqqatga sazovodir. “Risk” atamasi o‘zbek tilidagi ayrim manbalarda “tavakkalchilik”, “xavf-xatar”, “tahlika” va “g‘ov” ma’nolarida tarjima qilinayotgan bo‘lsa-da, ularning hech biri, mualliflar fikricha, “risk” atamasining asl ma’nosini bildirmaydi. “Zararlarni vujudga kelishi yoki daromadlarning ko‘zda tutilgan darajadan kamroq olinishi ehtimoliga risk deyiladi”⁷.
Risk - bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ololmaslik yoki zararlarning paydo bo‘lib qolish ehtimolidir.
Loyiha riski - bu investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig‘indisidir.