14-Ma’ruza. Tilshunoslik tarixi (2-soat) Reja: Yevropada uyg’onish davridagi tilshunoslik

Yosh grammatiklar maktabi qarashlari 
XIX asrning oxirgi choragida qiyosiy-tarixiy tilshunoslikda bir guruh yosh 
tilshunoslarning ―Yosh grammatiklar‖ deb atalgan yangi bir oqimi paydo bo‘ldi 
va ular keksa avlod tilshunoslarini tanqid qila boshladilar. Ular klassik va bobo 
tillarni o‘rganishni tanqid qilib, ya‘ni til tarixini tan olmasdan, jonli tillarni 
o‘rganishga chaqirdilar. A.Leskin (1840-1915), K.Brugman (1849-1919), G.Ostgof 
(18421907), G. Paul (1846-1921), B.Delbryuk (1842-1912) kabi Leypsig 
universiteti olimlari, shuningdek, F. de Sossyur (1857-1913), F.F.Fortunatov 
(1848-1914), V.Tomson (18421927) singari mashhur tilshunoslar ham yosh 
grammatiklarga biroz yondashganlar. Yosh grammatiklar fikricha, til individual 
psixofiziologik faoliyat, tildagi barcha o‘zgarishlar ayrim shaxslarning kundalik 
nutq faoliyatida vujudga keladi.
Yosh grammatikachilar tilning ikki xil faoliyati borligini uqtirar edilar. Bulardan 
biri tilning yakka (individual) faoliyati bo‘lib, u tilda paydo bo‘ladigan yangi 
hodisalarning analogiyaga asoslanishidan iboratdir. Analogiya (o‘xshashlik) esa 
assotsiatsiya (uyushma) orqali yuz beradigan psixik hodisalardan kelib chiqadi. 
Tilning ikkinchi tomoni - bu tilning fiziologik faoliyati va uni tildagi fonetik 
o‘zgarishlarda ko‘rinishidir. Shuning uchun yosh grammatikachilar tilshunoslikda 
yangi fonetik qonunlarni kashf qilish va tasvirlashga katta e‘tibor berganlar. Yosh 
grammatikachilar til hodisalarini chuqur va mukammal o‘rganish uchun tildagi 
ayrim hodisalarni boshqa jarayonlardan ajralgan holda o‘rganishni tavsiya 
qilganlar. Shuning uchun ham ularning ta‘limotida ―atomizm‖ degan atama 
ishlatilgan.
Yosh grammatikachilar hind-yevropa tillari sohasida, ayniqsa, fonetika sohasida 
katta kashfiyotlar qilishdi. Ular aniq tillarning tarixiy fonetikasi va grammatikasida 
hamda dialektologik tadqiqotlarda o‘z ta‘sirini ko‘rsatib kelgan. Yosh 
grammatikachilarning fikricha, Hind-Yevropa tillarining naturalistik va mantiqiy 
tadqiqida juda ko‘p tillararo hodisalar o‘rganilgan, ammo so‘zlovchiga - inson 
omiliga e‘tibor kam berilgan. Yosh grammatiklar to‘garagi faoliyati orqali qiyosiy-
tarixiy tahlil metodlari, funksional-semantik grammatikaning muammolari 
o‘rganildi. Tilni nafaqat individual psixologik, balki, madaniy-tarixiy jarayon 
ekanligiga aniqlik kiritildi.