14-Мавзу: Экспериментал психологиянинг шаклланиши: Бихевиоризм Режа: Бихевиоризм. Дж. Уотсон (1878-1958) талкини

Ишончлилик - тест ёрдамида олинган барқарор кўрсаткичларни характерлайди, бу барқарорлик ўлчов инструментига боғлиқ.
Аниқлик - тестлаштириш жараёнида амалга ошадиган баҳоланадиган шахс хусусиятининг ўзгаришига аниқ бўйсунадиган қобилиятини аниқлаб беради.
Психологик тестларнинг ХХ асрнинг бошларида ривожланишининг тарихий илдизлари борасидаги дастлабки мулоҳазаларимиз А.Бине ва Т.Симоннинг изланишлари билан бошланган бўлсада, аммо ХХ асрнинг бошларида изланишларнинг кўп қисми АҚШда кенг олиб борилди. Дастлаб Бине Симоннинг стандартлаштирилмаган тестларини АҚШда қўллаган тадқиқотчи Генри Годдард ҳисобланади. Бине-Симон тестларини Г.Годдартдан сўнгра америкалик олим Льюис Мэдисон Термен Х.Д.Чайльдз билан биргаликда тестларни адаптация қилиш билан шуғуллана бошлади.
Кўпгина тошириқлар модификация қилинди ва айрим топшириқлар эса қўшилди. Терменнинг мулоҳазаларига кўра IQнинг 90 дан 109 кўрсаткичлари ўртача интеллект даражасини, 70 дан пасти эса ақли пастликни, 140 дан юқориси эса даҳоликни ифодалайди. Термен томонидан адаптация ва модификация этилган тест варианти (Стэнфорд версияси ҳисобланади) АҚШда ақлий қобилиятларни аниқлашда қўлланила бошланди. АҚШда биринчи жаҳон уруши арафасида кенг кўламда тестлаштириш ишлари амалга оширилди. Шундай қилиб психодиагностикада шахсни тадқиқ этиш билан боғлиқ тестлар ва саволномалар тарихи умумийликда кечди. Ҳар бир даврда тестлар ва методикалар мукаммаллашиб бориб янгича тузилишни касб эта борди.
IV. Психологик тадқиқотлар ривожида собиқ совет олимларининг роли
Алексей Алексеевич Ухтомский (1875-1942) – рус физиологи, ҳам физиология, ҳам психологиянинг энг муҳим қонуниятларидан бири бўлмиш “доминанта” жараёни ва унга оид тушунчани киритди. Бу тушунча организмдаги хулқни тизимли равишда, физиологик ва психологик ҳолатлар уйғунлигида тушуниш имкониятини берди.
Лев Семенович Выготский (1896-1934) – асосий илмий фаолиятида маданий тарихий ривожланиш концепциясини илгари сурди. У реакцияларга алоҳида эътибор берар экан, энг муҳими инсондаги нутқ реакцяси деб баҳолади. Нутқ тана ҳаракатидир, бироқ бошқа тана ҳаракатларидан фарқли ўлароқ, шахс онгига янги ўлчовларни беришини таъкидлаб ўтади.
Биринчидан нутқ муомала жараёнида амалга ошади, демак у бошдан бош ижтимоийдир.
Иккинчидан унда доим психик жабҳа бор, у сўзнинг маъносидир. Учинчидан сўз субъектдан мустақил равишда маданият элементи сифатида мавжуд бўла олади. Шундай қилиб нутқли реакцияда тана, ижтимоийлик (коммуникативлик), маъновий ва тарихий-маданийлик мужассамлашган. Мана 4 та координаталар тизимида (индивид, муомала, маъно, маданият)да Виготский инсон психик ҳаётининг ҳар қандай феноменини тушунтириб беришга интилади.
Белги (сўз) – «психологик қурол», унинг воситасида онг қурилади. Унинг хусусияти шундаки муомала меҳнат қуроллари билан тақозо қилинади. Улар ташқи табиатни ҳам, инсонни ҳам ўзгартиради.
Л.Выготский экспериментал тарзда шуни исботладики, болалардаги эгоцентрик нутқ реалликдан узоқлашган майллар ва бола фантазиясига бориб тақалмайди. У амалий ҳаракатлар ташкилотчисидир. Ўз ўзи билан фикр юритиб бола ҳаракатни режалаштиради. «Мышление и речь» (1934) асарида Выготский, экспериментал тадқиқотларга таянган ҳолда болаларда тушунчаларнинг ривожланишини тадқиқ этди. Выготский фикрича фақатгина ривожланишдан олдин келадиган таълим яхши натижа беради. У ривожланишнинг яқин зонаси” терминин киритади. Бу тушнча остида бола катталар рахбарлиги остида мустақил еча оладиган масалалар даражалари ўртасидаги тарқоқлик тушунилади. Ўқитиш шунга ўхшаш зонани юзага келтириб ўз кетидан ривожланишга олиб келади.