14-мавзу. Рим республикасининг қулаши. Империя даврида Рим давлати. (2-соат)

Ю.Сезар, Октавиан даврида Рим. Республика тузимининг қулаши.

Август принсипати. Ко„п йиллик фуқаролик урушларидан со„нг, ниҳоят Римда тинчлик о„рнатилди. Октавианнинг энг фаол рақиблари фуқаролар урушларида ҳалок бо„лди. Сезарга қарши гуруҳларнинг тирик қолган вакиллари сиёсий жиҳатдан заиф ва бо„линиб кетган эди. Улар о„з мавқеларини сақлаб қолиш учун Октавианга ҳар қандай ё„л билан ёрдам бериш ёки келишишга тайёр эдилар. Аксий ёнидаги г„алаба натижасида 33 ёшли Октавиан (мил. авв 30-йилдан – милодий14-йилигача) улкан давлатнинг ягона ҳукмдорига айланди. У диктатура ва умрбод сензорликдан воз кечди. Ҳеч ким уни подшоликка интилмоқда деб айбламаслиги учун Ромул номи ва доминус (жаноб) унвонини инкор қилди.
Октавиан мил.авв. 30-йилдан плебей трибуни ҳокимиятига эга эди. У мил.авв. 29- йилда сенатдан қо„шин қо„мондони, ички ва ташқи сиёсат соҳаларида олий ҳокимиятда эгаликни билдирадиган умрбод император унвонини олди. Мил.авв. 28-йил сенатда навбатдаги тозалаш о„тказилиб, сенат а‟золари сони минг кишигача етказилди. Сенат а‟золарининг янги ро„йхатида Октавианнинг номи биринчи турар эди. Ана шундан унинг принсепс сенатус («биринчи» – лотин тилидан то„г„ридан-то„г„ри таржимаси) унвони келиб чиқди. Республика Римида принсепс унвони сенаторлар ро„йхатидаги биринчи о„ринда турган энг ҳурматли ва энг кекса, одатда, собиқ сензорлардан сенатдаги о„рнини билдирар эди. Бу унвон фахрий бо„либ, консулларнинг со„ровига ко„ра принсепсга о„з фикрини биринчи бо„либ билдириш ҳуқуқидан бошқа ҳеч қандай алоҳида ваколатлар бермас эди. Римнинг О„ртаер денгизи ҳавзасида етакчилик учун кураши даврида ички ва ташқи сиёсатга шубҳасиз та‟сир о„тказган обро„ли кишилар принсепслар бо„лган эди (Квинт Фабий Максим, Сисипион Катта ва бошқалар). Сулла диктатурасидан со„нг принсепслар олдинги аҳамиятини ё„қотди. Октавиан сенаторлар ро„йхатида о„зини биринчи қо„йиб, го„ёки сенат принсепсининг илгариги мавқейини қайта тиклади. Бу унвон Октавианга о„з
фикрини биринчи бо„либ билдириш ва сенатнинг қарорига та‟сир қилишга имкон яратди. Сенат унга Август («Худолар улуг„лаган») унвонини бериб, унинг ҳокимияти муқаддас эканлигини та‟кидлади. Бундан ташқари, Октавиан Август олий ҳарбий ҳокимиятга эгалиги, умрбод консул, халқ трибуни бо„лганлиги учун «вето» (тақиқ) ҳуқуқидан фойдаланиш имкониятига эга бо„лди.
Октавиан ҳокимиятининг моддий асосини унга шахсан қарам бо„лган провинсиялардан келадиган даромадлар ва сенат хазинаси билан ёнма-ён та‟сис этилган принсепс хазинаси (фиск) ташкил қилди. Унинг даврида республика муассасалари – сенат, консуллар, квесторлар лавозими сақлаб қолиниб, барча мансабдор шахслар ма‟лум бир муддатга сайланар эди. Август сенатдан барча озод қо„йилган қулларни чиқариб, унга Италия мунисипийлари ва колонияларининг зодагонларини киритди. О„зининг ҳокимияти учун хавфли бо„лган йирик ер эгалари ва бойларнинг ижтимоий аҳволини турли тадбирлар билан мустаҳкамлади ва уларни о„зига мойил қилди. Октавиан Августни яна бир табақа суворийлар қо„ллаб-қувватлади. Бу табақага принсепс муҳим имтиёзларни берди. Суворийлар учун 400000 сестерсий мулк сензи белгиланиб, эски республика ан‟аналари билан бог„ланмаган бу қатлам таркибига бойлик орттирган мулкдорлар киритилди. Ба‟зи бир юқори мансаблар суворийларга берилди. Октавиан шаҳарнинг қуйи қатламларини ҳам о„з томонига ог„дириб олиш учун уларга мунтазам текин нон тарқатиб, томошалар уюштиришни ташкил қилди. О„ша даврда Римда яшаган млн аҳолидан камида 200000 киши давлатдан бепул нон олар эди.
Август ҳокимиятининг асосий таянчи қо„шин эди. Октавиан даврида мунтазам ёлланма қо„шинга о„тиш тугалланди, унинг ҳукмронлиги йилларида қо„шин 25 легиондан ташкил топиб, умумий сони 250 минг кишини ташкил этди. Қо„шиннинг барча саркардалари шахсан императорга бо„йсунган, легионни пропретор унвонига эга бо„лган легат бошқарган. Олий қо„мондонлик таркибига ҳарбий трибунлар кирган. Трибун ва легатлар сенаторлар тоифасидан, ёрдамчи қо„шин саркардаси бо„лган қо„шин та‟ми- ноти билан шуг„улланадиган префектлар суворийлардан бо„лган. О„рта саркардалар таркибига сентурионлар кирган. Улар яхши хизмат қилган легионерлар орасидан олинган. Легионерларга ойлик мунтазам то„лаб турилди. Қо„шин профессионал бо„либ, Рим фуқароси ҳарбий хизматга кирган вақтда шахсан принсепсга содиқлик то„г„рисида қасамёд қилар
еди. Ҳарбий хизмат 25 йил қилиб белгиланди. Провинсиялардаги фуқаролар ёрдамчи қо„шин таркибида хизмат қилар эди. Лашкарбошилик қобилияти бо„лмаган ва урушлар олиб боришни ёқтирмаган император империянинг ҳудудларини кенгайтиришни эмас, балки мавжуд бо„лган ҳудудлар чегараларини мустаҳкамлашни афзал ко„рди.
Фақат милодий И аср охирида Октавианнинг ворислари даврида Алп тог„лари ҳудуди ва Дунай ҳавзасидаги кенг ҳудудлар босиб олинди. Босиб олинган бу ҳудудларда Паннония ва Мезия провинсиялари ташкил этилди. Империянинг шимолдаги че- гаралари Рейн ва Дунай дарёлари о„рқали о„тди. Римликларнинг Рейн ва элба дарёлари ҳавзасида о„рнашиб, герман провинсиясини ташкил қилишга уринишлари то„ла маг„лубият билан тугади. Милодий 9-йилида Херуск қабилалари ё„лбошчиси Арминий бошчилигида Тевтонбург о„рмонида Римнинг уч легиони тор-мор қилинди.
Октавиан шарқда уруш ҳаракатларини олиб бормади. Парфия билан дипломатик алоқалар о„рнатилди. Мил.авв. 20-йилда парфияликлар билан тинчлик шартномаси тузилди. Шартномага ко„ра, Рим қо„шинларини мил.авв. 53, 40 ва 36-йиллардаги маг„лубиятлари натижасида босиб олинган асирлар, байроқлар ҳамда гаровга олинган зодагон римликлар Римга қайтариб берилди. Икки давлат о„ртасидаги чегара Фрот дарёси бо„йича белгиланди. Октавиан Кичик Осиё ва Суриянинг шарқида Римга қарам бо„лган вассал давлатларни сақлаб қолди.
Қо„зг„олончи Галлия мил.авв. 27-йилда то„ла бо„йсундирилиб, 4 провинсияга расман бо„линди: Нарбон Галлияси, Лугдун Галлияси, Белгика ва Аквитания. Пиреней ярим оролининг шимолий-г„арбида жанговар астур ва кантабр қабилалари билан мил.авв. 28-19-йилларда ог„ир уруш олиб борилиб, бу уруш мил.авв. 19-йилда Римнинг то„ла г„алабаси билан тугалланди. Шундан со„нг Пиреней ярим оролида уч провинсия ташкил қилинди: Тарракон Испанияси, Лузитания ва Бетика. Римликлар мил.авв. 25-15-йилларда саласс, рет ва винделик қабилаларини бо„йсундириб, Ретсия провинсиясини ташкил қилдилар. Римда уруш вақтида очиб қо„йиладиган Янус ибодатхонаси эшиклари бош коҳин сифатида Октавианнинг о„зи томонидан тантанали ёпилди. Бу Римда тинчлик даври бошланганлигини билдирар эди. Қуруқлик ё„лларидаги ва денгиздаги қароқчилик тугатилди. Август о„зига шахсан бо„йсунадиган, унинг ҳаёти учун мас‟ул бо„лган шахсий қо„риқчи – преториан қисми (гвардия)ни тузди. Август преториан гвардияси саркардаси
лавозимини жорий қилди. Бу лавозимга суворийлардан икки киши бир вақтнинг о„зида тайинланган. Уларга уруш ҳаракатларига бошчилик қилиш, элчиликларга раҳбарлик қилиш топширилган. Август давридада тез-тез чиқадиган ёнг„инларни о„чириш учун илк бор о„т о„чириш қисмлари ташкил этилди.
Октавиан музокаралар олиб боришга жуда уста бо„либ, сенат билан ҳокимиятни бо„лишди. Провинсиялар император ва сенат о„ртасида тақсимланди. Миср императорнинг шахсий мулки ҳисобланар эди. Бой ва стратегик жиҳатдан муҳим бо„лган провинсиялар императорнинг бевосита назорати остида бо„либ, легатлар томонидан бошқарилар эди. Сенат ихтиёридаги провинсиялар ҳам амалда император ҳокимияти назорати остида эди. Давлат бошқарув аппаратини тартибга солиш билан бирга, Октавиан Рим жамияти ва оиласини мустаҳкамлайдиган бир қанча қонунларни қабул қилди. Қонунларга ко„ра, фоҳишабозлик, эрга хиёнат ва исрофгарчилик қаттиқ жазоланди. Қадимги Рим урф-одат ва ан‟аналарини қайта тиклашга томон ё„л тутилди. Оила мустаҳкамланиб, ко„п болали оилалар раг„батлантирилди. Сенатор ва суворийларга озод қуллар билан никоҳ тузиш тақиқланди. Қонунга ко„ра, сенатор ва суворийлар тоифаси оила қуришга мажбур эдилар. Қулларни озодликка чиқариш чекланди. Васият бо„йича озод қилинадиган қуллар сони камайтирилди. Бошқа бир қонунга ко„ра, хо„жайин қул томонидан о„лдирилган тақдирда шу вақтда уйда бо„лган барча қуллар о„лим жазосига ҳукм қилинар эди.
Илк республика даврида подшо ёки консуллар Римда о„злари ё„қ бо„лган пайтларида бошқарувни олиб бориш учун о„з о„ринларига шаҳар префектини тайинлар эдилар. Октавиан бу лавозимни яна қайта тиклади. Бу лавозимга сенаторлар тоифасидан тайинлан- ган Август давридан Миср ва бошқа провинсияларни бошқариш учун префектлар тайинланди.
Август қадимги Рим диний ан‟аналарини қайта тиклашга ҳаракат қилди. Бузилган ибодатхоналар қайта тикланди. Шу билан бирга, шарқдан кириб келган янги худо ва ма‟будалар та‟қиб остига олинди. Римда магия ва астрология тақиқланди.
Октавиан ҳарбий қобиляти ё„қ касалманд киши бо„лса-да, 44 йил ҳукмронлик қилди. Унинг ҳокимиятининг узоқ давом этишининг сабаби Август энг аввало дипломат эди. У ҳокимият учун курашаётган турли гуруҳлар о„ртасида туриб, о„з муросачилик сиёсатини олиб борди. Ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун ҳар қандай воситани ишга
солди. О„зига фойдали бо„лган кишиларни о„з атрофига то„плади. У милодий 14-йилида Нола шаҳрида 76 ёшда вафот этди. Светонийнинг ёзишича, о„лимидан олдин Октавиан о„з до„стларидан у ҳаёт комедиясида о„з ролини яхши о„йнаган ёки о„йнамаганини со„раган. У ҳашамат ва дабдаба билан дафн этилди. Сенат қарори билан илоҳий деб тан олинди. Унинг ҳокимиятини биринчи хотини Ливиянинг биринчи никоҳидан бо„лган о„г„ли Тиберий Клавдий Нерон (14–37-йиллар) эгаллади. Янги принсепснинг ҳокимиятга келиши ҳеч кимнинг э‟тирозига сабаб бо„лмади. Чунки бошқарувнинг янги шакли амалда о„з самарасини ко„рсатди. Империя даврида Римда тахт ворислиги то„г„рисида бирор-бир расмий ҳужжат ё„қ эди, лекин император ҳокимияти тан олингани учун императорнинг ҳокимиятни о„з меросхо„рига тайинлашига ҳеч ким қаршилик қилмади.
Тиберий шижоатли лашкарбоши ва қобилиятли бошқарувчи эди. Бошда Тиберий Октавианнинг сиёсий ё„ли ва қоидаларини давом эттириб, сенат билан то„ла келишув асосида давлатни бошқарди. Тиберий комисиялардан сайлов ва суд функсияларини олиб сенатга берди. У иқтисодий жиҳатдан тежамкорлик сиёсатини олиб борди (о„зидан кейин хазинада 2 млрд 700 млн сестерсий қолдирди). Провинсиялар бошқарувини яхшилашга уринди ва жамият ма‟навий ҳаётини сог„ломлаштиришга ҳаракат қилди. Эскича турмуш тарзидан воз кечишни истамаган ҳукмрон табақа барча ислоҳотларга норозилик билдириб, пассив қаршилик ко„рсатди. Тиберийга қарши фитна уюштирилди, лекин у фош бо„либ қолди. Император 26-йилда Римдан Капри оролига ко„чиб о„тди ва 10 йил шу ерда яшади. 77 ёшли касал императорни 37-йил март ойида претор префекти Макрон бо„г„иб о„лдирди.