14-mavzu. Tashqi ta`sirlar va unga oid davlat siyosati reja

Ta’lim va ijtimoiy maqbul holat
Ijobiy tashqi ta’sir bo’lganda, tovarlar ijtimoiy qiymati xususiy qiymatdan oshib ketadi. Shuning uchun, optimal miqdor Q_MAQBUL, muvozanat miqdor Q_BOZOR dan yuqori.

Muvozanat

Taklif
(xususiy xarajat)

Ta’lim bahosi

Maqbul holat

Ta’lim qiymati

Ijtimoiy qiymat (xususiy qiymat va tashqi foyda)

Tashqi foyda

Talab
(xususiy qiymat)

Rasm

BOZOR

MAQBUL



Texnologik yoyilishlar, sanoat siyosati va patent himoyasi
Ijobiy tashqi ta’sirning imkoniyatli muhim bir turi – bu texnologik yoyilish, ya’ni bir firmaning tadqiqot va ishlab chiqarish harakatlarining boshqa firma texnologik yangiliklariga ega bo‘lishiga ta’siri. Masalan, sanoat robotlari bozorini olaylik. Robotlar tez o‘zgarib borayotgan texnologiyalarning boshida turadi. Firma robot yaratganda uning yangi va yaxshiroq dizayn kashf qilishiga imkoniyat mavjud. Bu yangi dizayn faqatgina bu firmaga emas balki butun jamiyatga foyda olib kelishi mumkin, chunki bu dizayn jamiyatning texnologik bilimlari qatoriga qo‘shiladi. Bu esa yangi dizaynning iqtisodiyotdagi boshqa ishlab chiqaruvchilar uchun ijobiy tashqi ta’sirga ega bo‘lishini anglatadi.
Bu holatda hukumat robotlar ishlab chiqarilishiga subsidiya kiritib, bu tashqi ta’sirni o‘zlashtirishi mumkin. Agar hukumat firmalarga har bir ishlab chiqarilgan robot uchun subsidiya to‘lasa, taklif chizig`i ushbu subsidiya miqdorida pastga tushadi va bu o‘zgarish robotlarning muvozanat miqdorini oshiradi. Bozor muvozanati ijtimoiy maqbul darajaga tenglashishiga ishonch hosil qilish uchun subsidiya texnologik yoyilish qiymatiga teng bo‘lishi kerak.
Texnologik yoyilishlar qanchalik katta va ular ijtimoiy siyosat uchun nimani bildiradi? Bu muhim savol, chunki texnologik rivojlanish hayot darajasi davriy ravishda o‘sishiga sababdir. Ammo bu qiyin savol hisoblanadi va buning ustida iqtisodchilar ko‘pincha kelishishmaydi.
Ba’zi iqtisodchilar texnologik yoyilishlar tarqaluvchi va shuning uchun hukumat eng ko‘p yoyilish qiluvchi sanoatlarni qo‘llab-quvvatlashi kerak, deb ishontirishadi. Masalan, ushbu iqtisodchilar agar kartoshka chipslaridan ko‘ra kompyuter chiplarini yaratishni ko‘proq yoyilishga ega desalar, hukumat kartoshka chipslari ishlab chiqarishdan ko‘ra kompyuter chiplarini ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlashi kerak. Bunday ishni AQSh soliq kodeksi tadqiqot va rivojlanish sarfiga maxsus soliq imtiyozlari taklif qilish orqali cheklangan miqdorda bajaradi. Ba’zi boshqa davlatlat ko‘p texnologik yoyilishlar taklif qiluvchi maxsus sanoatlarga subsidiya kiritish bilan chuqurroq e’tibor qaratadi. Texnologik sanoatni rivojlantirishga qaratilgan hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi ba’zida sanoat siyosati deb yuritiladi.
Boshqa iqtisodchilar sanoat siyosati to‘g`risida salbiy fikrda. Garchi texnologik yoyilish umumiy bo‘lsa-da, sanoat siyosatining muvaffaqiyati hukumat turli bozorlarda yoyilish hajmini o‘lchashga qodir bo‘lishini talab etadi. Bu o‘lchov muammosi eng qiyinidir. Bundan tashqari, aniq o‘lchovlarsiz, siyosiy tizim eng katta ijobiy tashqi ta’sirlardan ko‘ra katta siyosiy ta'sirga ega bo‘lgan sanoatlarni subsidiya qilishi mumkin.
Texnologik yoyilishlar bilan shug`ullanishning yana bir usuli patent himoyasi hisoblanadi. Patent qonunlari ma’lum vaqt uchun o‘zlarining ixtirolaridan mutlaq foydalanishini ta’minlab ixtirochilar huquqlarini himoya qiladi. Firma texnologik yangilik qiladigan bo‘lsa, u g`oyani patentlab, o‘zi uchun ko‘p iqtisodiy foyda olishi mumkin. Patent huquqi firmaga ixtirosi ustidan mulk huquqini berib, tashqi ta’sir o‘zlashtiriladi. Boshqa firmalar yangi texnologiyalardan foydalanish istagida bo‘lsa, ular ixtiro firmasidan ruxsat olishi kerak va unga royalti to‘laydi. Shunday qilib, patent tizimi firmalarning texnologiyani rivojlantiradigan tadqiqot va boshqa faoliyat bilan shug`ullanishiga katta turtki beradi.