15- lekciya. Veterinariya araxno-entomologiyasi

Kesellik tarqatıwshı hám qozǵatıwshı shirkeyler – shirkeylerdińjúdá kóp túri sharwa mallarında parazitlik etip, juqpalı hámde invaziyalıq keselliklerdiń qozǵatıwshıların tarqatadı. Olarǵa sonalar, simullid mayda shıbınlar, kwlikoid zaxkashlar, bit, pár hám pár xorlar kesellik qozǵaydı.
Sonalar - Zaxkash, toǵay hám toǵayzarlarda bir jıl dawamında rawajlanıwı múmkin. Qan sorıp toyǵan urǵashı sona bir ay jasap aladı. Usı waqıt kishkene - kishkene, suwı aǵatuǵın salmalardıń túbindegi ósimliklerdiń paxalına 300 den - 1.000 ǵa shekem tuxım qoyadı. Ortasha bir-eki hápteden keyin bul tuxımlardan lichinkalar shıǵıp, olar 10-11 ay suw hám topıraqta jasap ol jerdegi azıqlar menen azıqlanadı. Hawa suwıǵında tuxımnan lichinka shıǵıwı bir ay dawam etiwi múmkin. Lichinkalıq dáwiri shama menen bir jılǵa jaqın dawam etedi. Lichinkalar 6 márte túlleydi hámde metamorfoz ózgerislerin tolıq ráwishte tamamlanbaǵan jaǵdayda qıslap shıǵadı. Báhár keliwi menen lichinkalar rawajlanıw dáwirin tamamlap, bir qansha qurǵaq jerge órmelep shıǵadı hám usı jerde gumbakka aylanadı. Gumbakli dáwiri 6-25 kún dawam etedi, keyin qanatlı shirkeyge aylanadı. Sonalardıń tek ǵana urǵashıları qan soradı. Erkekler bolsa ósimliklerdiń shiresi menen azıqlanadı.
Sonalar jetkeretuǵın zıyan - Olar mallarǵa túrli jollar menen hújim qıladı. Olardıń silekeyi záhárli bolıp shaqqan jeri qattı awrıydı. Sonıń ushın sona shaqqan jerde teri isip qızaradı hám bul jerden bir – eki tamshı qan aǵadı. Haqıyqıy sonalar – mallardıń kóbirek qarın, ayaqlarınıń ishki tárepine kónedi. Sonalar óshse mallar tınıshsızlanıp, olardan qutılıw ushın jaylawlardan imaratlarǵa qashıp, ash qaladı, nátiyjede azadı. Sonalar qaramallarǵa tuxım qoyǵanda, olardıń súti 10-15% kemeydi. İsshi haywanlardıń jumıs qábileti páseyedi. Olar terin jaraqatlap hár túrli keselliklerdiń qozǵatıwshıların juqtaradı.
Aldın alıw ilajları - Sonalarǵa qarsı gúres ilajları házirshe islep shıǵılǵan emes. Sonıń ushın kompleks is-ilajlar islep shıǵılǵan. Hár túrli insekticidler menen sonalar hújiminen saqlaw. Bunıń ushın jaylawların keptiriw, melioraciya islerin jaqsılaw. Mallar turatuǵın lagerlerdi parazit shirkeylerge qarsı geksaxloranǵa arnawlı termik aralaspa qosıp dudlatiladi. Túrli shashkalardan paydalanıladı. Belgili, sonalar jazda ushıp, hartumiga tez-tez suw aladı. Bul qásiyetin esapqa alıp úlken bolmagan háwizlerge az ǵana kerosin yamasa mazut aralastırıp qoyıladı. Sonalar suw alǵanı kelgeninde, hartumi menen nefttiń juqa perdesine tiyip júdá tez óledi. Keyingi jıllarda gnusga qarsı 1-2% xlorofos, 2-3% polixlorpinen, 0,5% li fosfamid, 1-5% li karbofos sıyaqlı insekticidler isletiledi.
Simulid mayda shıbınlar (moshkalar) - Olar mayda shirkeylerden bolıp 300 den kóbirek túri anıqlanǵan. Shıbınlar shaqqan jerdegi teri qıshıp yalliglanadi. Kóp ǵana keselliklerdi tarqatadı. Bular tiykarınan zaxkash jerlerde rawajlanadı. Urǵashıları tuxımlanıp, haywan qanın sorıp toyǵanlarınan keyin aǵar suwlarındaǵı otlardıń dene hám paxallarınıń dene hám paxallarına 100-150 den tuxım qoyadı. Aqpaytuǵın suwdaǵı otlarda tuxım qoymaydi. Tuxımlarınan 1-2 háptede lichinkalar shıǵıp, aǵıp atırǵan suwdaǵı xas – shópke jabısıp aladı. Bular 5 márte túlleydi keyin gumbakka aylanadı hám olardan suw astında er jetken qanatlı mayda shıbınlar shıǵadı. 1,5-2 ayda tolıq rawajlanadı. Urǵashıları haywan qanın sorıp turıp záhárli silekey ajıratadı, bir neshe saattan keyin záhárleniw belgileri payda bolıwı múmkin.
Haqıyqıy shıbınlar – Urǵashı úy shıbını jazda tuxımın 150-200 den bolajaq lichinkaları jeytuǵın azıqlarǵa at tezegi, taslandıq hám basqalarǵa qoyadı. Bul tuxımlardan 24 saatta lichinkalar shıǵadı. 5-15 kúnnen keyin lichinkalar gumbakka aylanadı hám olardan 3 - 7 kúnde er jetken qanatlı shirkeyler jetiledi. Jınısıy er jetken shıbın 30-35 kún jasaydı, ol qıslap shıǵıwı múmkin. Gúzgi shıbın (stomaoksiskalcintrans) tiykarınan jańa at tezegi hám basqa haywanlardıń tezegine, tezegi bolmasa, basqa taslandıqqa 150-200 den tuxım qoyadı, aradan 1-3 kún ótkennen keyin lichinkalar shıǵıp, olardaǵı organikalıq zatlar menen azıqlanadı hám 2-3 hápteden keyin gumbakka aylanadı. Gumabaklardan qanatlı er jetken shıbınlar jetiledi. Shıbınlar bir ayda bir áwlad beredi.
Aldın alıw ilajları. Tuxım lichinka hám gumbaklarni joq etiw ushın shıbın tuxım qoyatuǵın jerler - qıy, qıy xanalar átirapı, hájet xanalar jaz aylarında hár 5-7 kúnde dárilenedi.
Qaytalaw ushın sorawlar.
1. Yaylov kanalarınıń biologiyasın túsindiriń.
2. Qotır kanalarınıń biologiyasın aytıń.
3. Qıshıma qotır keselliklerin aytıń.
4. Qotır keselliklerin emlew jolların aytıń.
Qaytalaw ushın sorawlar:
1. Entomologiya pániniń táriypin aytıń.