15-Амалий дренаж лойиҳаси

4.17-расм. Тартибли дренажнинг ҳисобий шакли.

Депрессия эгрилиги юқори нуқтасининг сонли қиймати:


, м; (4.29)

бу ерда - инфильтрация коэффициенти, м/сут; К – шимилиш коэффициенти, м/сут; L – дренажлар оралиғидаги масофа, м; h₀ – қувур диаметрининг ярмига тенг бўлган оқовадаги сувнинг баландлиги, м. шунинг учун h₀ нинг қиймати деярли аҳамиятсиз бўлганлигини ҳисобга олиб, 4.29 формулани

, м (4.30)

кўринишда ёзамиз. Дренажлар оралиқ масофаси қуйидаги тенглама билан аниқланади:

, м (4.31)
ёки
, м. (4.32)
Депрессия эгрилигини қуриш учун h₀ – нинг қийматини ҳисобга олмаган ҳолда қуйидаги формуладан фойдаланамиз:


, м. (4.33)

1 м узунликдаги дренажнинг сизот сув сарфини қуйидагича топамиз:

, м/ куни-тун., 1 м узунликда. (4.34)

Дренаждаги сизот сувнинг сарфи:

, м³/ кеча-кундуз., 1 та дренаж учун (4.35)

Дренажлар оралиғидаги масофани аниқлашда сизот сувнинг сатҳи пасайтирилган ҳолати ва нисбатга боғлиқ ҳолда h₀ нинг қийматини ҳисобга олмасдан фойдаланиш мумкин.

1 – мисол. Мукаммалашган батартиб дренажнинг ҳисоби.
Қуйидаги маълумотлар асосида дренажлар оралиқ масофасини ва дренажнинг сизот сув сарфини аниқлаш талаб қилинсин: м/сут, К=0,9 м/куни-тун, сизот сув сатҳи S₀=2 м (пасайтириш сизот сув сатҳи) пасайтирилган ҳолатда Н=4 м, дренаж узунлиги м бўлсин.


м.

Битта дренаж учун сизот сув сарфи:

м³/кеча-кундуз ёки 0,39 л/дақиқа.
2–мисол. Қуйидаги маълумотлар асосида сизот сув сатҳини пасайтириш (Н қиймати бўйича): мм/сут; К=/сут; L=80 м; H=3,5 м;


м.

Мукаммалашмаган турдаги батартиб дренажнинг ҳисоби:

ёки . (4.36)

бу ерда, Н₁ – сатҳи туширилган сизот сув остидаги дренажнинг жойлашиш чуқурлиги; У_макс қийматини ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланамиз:

, м; (4.37)

бу ерда, d – дренаж диаметри (тўшалган ҳолда бўлса, унинг эни), м. Мукаммалашмаган ҳолдаги қўшни дренажлар орасидаги масофа қуйидаги формула билан аниқланади:

; (4.38)
бу ерда Т – дренаж марказидан сув ўтказмайдиган қатламгача бўлган масофа, м.
; (4.39)

бу ерда, Б – дренаж марказигача бўлган масофа; r – дренаж радиуси.

- узунликдаги битта дренаж сизот сув сарфининг ҳисоби:
(4.40)

Депрессион эгриликни қуришда чиқариш майдончаси деб аталган шакл ҳисобга олинади. Бу майдончанинг қиймати

, м; (4.41)

формула бўйича аниқланади. Бу ерда q₀ – 1 м узунликдаги дренажнинг ҳисобий сарфи, м³/куни-тун, К – сизот сув келадиган қатламдаги сувнинг сизиб ўтиш коэффициенти, м/куни-тун.

Ҳисоблаш бошқача кўринишда ҳам бўлиши мумкин:


. (4.42)

Мукаммалашмаган дренажни лойиҳалашда қуйидаги амалларни бажариш лозим:

• 
  олинган маълумотлар ва қуритиш меъёри асосида амалий ҳисоблаш схемалари ва депрессия эгрилигининг координаталарини аниқлаш;
  
• 
  мувофиқ формулалар асосида дренажлар орасидаги масофани ва дренаж тизимининг ҳисоблаш схемасини аниқлаш;
  
• 
  қуритиш дренажлари, сувни йиғувчи ва олиб чиқиб кетувчи коллекторларнинг ҳудуддаги ўрнини оқова сувни ташқи муҳитга оқизиш жойларини режада белгилаш;
  
• 
  дренаж қувурини бўйлама нишабликдаги сув билан тўлган тўлмаганлигини назорати ва ундаги сув оқими тезлигини инобатга олган ҳолда қувур диаметрини ҳисоблаш.
  

Қирғоқ дренажи дарё ва сув омборлари қирғоқлари бўйлаб алоҳида тармоқ сифатида уларга нисбатан параллел равишда жойлашади.
Қирғоқ дренажининг ҳисоби сизот сувлар оқимининг манбаи дарёдан ва қирғоқ томондан бўлса, нисбат билан аниқланади. Сув ҳавзаларидан бўладиган оқим учун:
(4.43)

формула билан, қирғоқ томондан бўладиган оқим учун:

(4.44)

Умумий ҳолда 1 м дренажда сув сарфи h₀ қийматсиз қуйидагича бўлади:

. (4.45)
Депрессия эгрилиги қуйидагича тузилади:

дарё тарафдан бўлса: ; (4.46)

қирғоқ тарафдан бўлса: . (4.47)

Тикка ҳолдаги дренажларнинг ҳисобий шакллари уларнинг қўлланилишига қараб белгиланади.

Тикка ҳолдаги дренажни лойиҳалашда қуйидаги тартибга риоя қилинади.

• 
  сизот сувларни сувни шимиб олиш қудуқларининг ўрнини белгилаш;
  
• 
  шимиб олувчи қудуқлар сонини ва улар орасидаги оралиқни аниқлаш;
  
• 
  сизот сув сатҳини белгиловчи депрессия эгрилигини тузиш;
  
• 
  дренажда сизот сув сарфини, сизиб ўтказувчи материаллар турини, оқова қувур ва махсус қурилмаларни аниқлаш.
  

Вертикал ҳолдаги вакуумли дренажлар ҳисобини олиб боришда қуйидаги тартибга амал қилинади:
а) сизиб ўтказувчи қудуқ ҳисоби;
б) оқова сув қувури ҳисобларини лойиҳалаш ва махсус қурилмаларнинг ҳисоби;
в) қурилма ҳолдаги вертикал дренаж ҳисоби - вакуумда йўқотилган босим, сизиб ўтказувчи қудуқдаги сув сарфи сизот сув сатҳларининг фарқи ва сўриб олувчи қувурларнинг ҳисобларига асосланган ҳолда олиб борилади.
Иншоот атрофида гуруҳ ҳолида дренажларни лойиҳалашда, уларнинг қамраб олиш радиусини айлана радиуси r₀ га тенг деб олиш мумкин.
Айлана ичкарисидаги ер ости сувининг сатҳи ҳар бир дренаждаги сизот сув сарфи дренажлар сони ва уларнинг жойлашиши аниқланади, бунда айлана марказида сув сатҳининг лойиҳа белгиси танлаб олинади.
Айлана радиусининг қиймати
(4.48)
бу ерда марказдан кўпбурчак учларига ва бурчаклар оралиғидаги нуқтагача бўлган масофа, - эътиборга молик нуқталар сони.
(4.48) Формуланинг оддий кўриниши:
, м; (4.49)

бу ерда F – белгиланган майдон юзаси, м².

Тўғри бурчакли майдондаги радиус қиймати
(4.50)

бу ерда, Р – тўғри бурчакли майдоннинг узунлиги ўлчовини белгилайди. Доира сирти бўйича жойлашган дренаж тизимининг босимсиз шароитдаги сизот сувлар сарфи

(4.51)
Бу ерда, Q – гуруҳдаги ҳар бир дренажнинг сизот сув сарфи; Н – босимсиз ҳолдаги тўла намланган қатламнинг қалинлиги; R – депрессия радиуси, n – дренажлар сони; r_e - дренажларнинг радиуси сизот сув қабул қилиш радиуси;
Ҳисоб – китоб олиб борилаётган ҳудуд марказида ер ости сувларини пасайтириш белгиси қиймати
(4.52)

Тикка дренажнинг таъсир қилиш радиуси

(4.53)

бу ерда, Н – дренаж жойлашган қатлам қалинлиги, м.

Оддий туркумдаги мукаммалашган тармоқ ҳолида тик дренаж босимсиз бўлса, ягона сизиб ўтказувчи қудуқдаги оқим ҳисоби ва унинг депрессия эгрилигини аниқлаш, дренажлар оралиғидаги масофа ўлчамига боғлиқ бўлади (4.18-расм). Бу ҳолатдаги сизиб ўтказувчи сувлар сарфи


(4.54)
Бу ерда, К – сувли қатламнинг сув ўтказиш коэффициенти; - қатордаги дренажларнинг ярим оралиқ масофаси; r_с - дренаж радиуси.
Чизиқ бўйлаб жойлашган дренажлар учун депрессион эгрилик
(4.55)
Бу ерда, ; ;
- таъмин этаётган томон бўйича;
- табиий дренаж томонга;
h₀ – дренаждаги сув кўтарилиш баландлиги, бу баландлик сув ўтказмайдиган қатлам юзаси белгисидан ҳисобланади.
Дренаж оралиғи ўртасидаги сизот сув сатҳининг пасайиш белгиси
(4.56)


Бу ерда, ; ; қийматини аниқлашда ва график орқали аниқланадиган коэффициентлар.