15-ma`ruza. Polimerlar kimyosi reja: Polimerlar, plastmassa, ularning olinishi, xossalari va ishlatilishi

Polimer eritmalari. Polimerlarning fizikaviy xossalari kimyoviy tuzilishi bilan 
belgilanadi. Polimerlarning kimyoviy tuzilishi va fizikaviy xossalari orasidagi o`zaro 
bog`lanish juda murakkab bo`lib, XX asrning o`rtalarigacha buning sabablarini va 
mohiyatini tushuntirish imkoniyati bo`lmadi, chunki polimer birikmalarning tuzilishi 
haqidagi nazariyalar (ayniqsa misellyar nazariya, ya'ni polimerlarni kolloidlar deb 
tushunish) yuqorimolekulyar moddalarning xossalarini tushuntira olmadi. XX
asrning buyuk kashfiyotlaridan hisoblangan makromolekulalarning Shtaudinger 
tomonidan ochilishi ham hali uzil-kesil makromolekula xossalarini to`la tushuntira 
olmadi, chunki bu nazariyaga asosan makromolekulalar uzun qattiq, tayoqchasimon 
holatda bo`ladi degan tushunchaga asoslangan edi, lekin bu tushuncha bilan 
polimerlarning juda muhim qator xossalarini tushuntirib bo`lmas edi. Shuning uchun 
ham, masalan, kauchukning juda yuqori qaytar deformasiyaga ega ekanligini 
makromolekulasining spiralsimon ekanligi bilan tushuntirishga harakat kilinar edi, 
ammo bu ilmiy asoslanmagan edi. 

---

Makromolekulalarning shakli haqidagi to`g`ri tasavvurlar molekulalardagi 
harakatlarning xillari- molekulani tashkil qiluvchi alohida qismlarining bir-biriga 
nisbatan ichki aylanma harakatlarning kashf qilinishi bilan paydo bo`ldi. Ichki 
aylanma harakat hodisasini eng oddiy organik birikma- etan va uning hosilalari 
misolida ko`ramiz. 
Polimerlarning 
eritmalarining xossalari. Bo`kish va erish. 
Yuqorimolekulyar birikmalar quyimolekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga ega. 
Hosil bo`lgan eritmalar molekulyar-kinetik xossalari bo`yicha (osmotik bosimning 
juda pastligi, diffuziya harakatining kichikligi, yarim o`tkazgich membranalardan 
makromolekulaning 
o`ta 
olmasligi) 
kolloid 
eritmalarni 
eslatadi. 
Bunday 
o`xshashlikning sababi shundan iboratki, ikki xil eritmadagi zarrachalarning o`lchami 
bir-biriga yaqin bo`lib, oddiy molekulalarda buning aksidir, lekin polimer eritmalari 
kolloid eritmalardan tubdan farq qiladi. Kolloid eritmalardagi harakatchan zarrachalar 
misella shaklida, ya'ni Van-der-Vaals kuchlari yordamida bog`langan molekulalar 
yig`indisi shaklida bo`ladi, polimerlarda esa harakatchan zarrachalar juda katta 
o`lchamga ega bo`lgan mustaqil molekulalardir. Shunday qilib, polimer eritmalari 
kolloid sistemalardan farq qiladi va oddiy eritmalarga o`xshab bir jinsli va 
termodinamik barqaror bo`lib, stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya'ni 
polimerlar ma'lum sharoitda chin eritmalar hosil qiladilar. 
Erish nima? Erish- bir komponentning ikkinchi komponentda tarqalishining 
xususiy holidir. Erish davrida hosil bo`ladigan chin eritmalar uchun quyidagilar 
xarakterlidir: 
1) komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 
2) erish jarayonining o`z-o`zicha borishi; 
3) vaqt o`tishi bilan eritma konsentrasiyasining o`zgarmasligi; 
4) bir jinslilik; 
5) termodinamik barqarorlik va boshqalar. 
Yuqorimolekulyar birikmalar, xuddi quyimolekulyar moddalarga o`xshab, har 
qanday suyuqliklarda erimaydi. Ba'zi bir suyuqliklarda polimer o`z-o`zicha erisa, 
ba'zilarida umuman erimasligi mumkin. Masalan, polistirol benzolda o`z-o`zicha eriy 
oladi, lekin suvda erimaydi. Jelatina esa suvda yaxshi erib, spirtda erimaydi. Demak, 
birinchi ko`rsatilgan hollarda polimer va erituvchi orasida o`zaro moyillik kuzatiladi, 
boshqa hollarda esa moyillik kuzatilmaydi. 
Yuqorimolekulyar birikmalarning erishi quyi molekulyar birikmalarning 
erishidan farq qiladi. Polimerlar erishdan oldin bo`kadi, ya'ni bo`kish erishning 
birinchi bosqichidir. Bo`kish davrida yuqori molekulyar modda suyuqlikni yutadi 
og`irligi ortadi, yumshoq va cho`ziluvchan bo`lib qoladi. Hajmi hatto 10-15 marta 
ortadi. 
Yuqorimolekulyar birikmalarning erish davrida erituvchi molekulalari dastlab 
polimer modda orasida tarqaladi natijada bo`kish jarayoni kuzatiladi. Erituvchi 
molekula asosan amorf polimerlarning makromolekulalari orasidagi g`ovaklarda 

---

joylashadi va asta-sekin makromolekulalarni bir-biridan ajrata boshlaydi. Vaqt o`tishi 
bilan makromolekulalar orasidagi bog`lanish susayadi va makromolekula asta-sekin 
erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, natijada chin eritma hosil bo`ladi. Ko`rinib 
turibdiki, bo`kish erish oldidan bo`ladigan kinetik effektdir. Polimerlarni molekulyar 
massasi qanchalik katta bo`lsa, uning erishi va bo`kishi shunchalik qiyinlashadi va 
aksincha, qanchalik molekulyar massa kamaysa shunchalik polimerning erishi quyi 
molekulyar modlalarning erishiga o`xshab ketadi. Haqiqatdan ham, quyi molekulyar 
modda eriganida erigan moddaning molekulalari erituvchi molekulalari orasida 
tarqaladi, ya'ni bo`kish jarayoni kuzatilmaydi. Bo`kish chekli va cheksiz bo`ladi.