2. Bob. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasining tadqiqot usulari va boshqa fanlar bilan aloqasi

Iqtisodiy geografiya – sanoat geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi, transport geografiyasi, qurilish geografiyasi, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish geografiyasi va h.k.

Sotsial-iqtisodiy geografiya – aholi va aholi punktlari geografiyasi, shaharlar geografiyasi (geourbanistika), qishloqlar geografiyasi, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari (savdo, madaniy, maishiy, maorif va boshq.) geografiyasi, tijorat geografiyasi va h.k.

Sotsial geografiya – tibbiyot geografiyasi, rekreatsiya geografiyasi, din geografiyasi, jinoyat geografiyasi, geopsixologiya, xulq-atvor geografiyasi, turmush tarzi geografiyasi va boshq.

Siyosiy geografiya – geosiyosat, limologiya, geokonfliktologiya, harbiy geografiya va boshqalar.

Shuningdek, mazkur fan tarmoqlari, o’z navbatida, turli hududiy ko’lamda
(jahon, mamlakat, viloyat va h.k.) o’rganilishi mumkinligini, ammo fanni undagi ilmiy yo’nalishlar bilan chalkashtirish, yangi fanlar ―ixtiro‖ qilish maqsadida uni haddan tashqari parchalab yuborish ham yaxshi emasligini ta’kidlaydi. Bu tizimtarkib g’oyasiga mantiqan ziddir. Chunonchi, aholi geografiyasini mayda bo’limlarga bo’lib, ayollar yoki erkaklar geografiyasi, sanoatda – kiyim kechaklar yoki non geografiyasiga o’xshash ―fanlarni‖ yaratish kulgili. Tizim ko’rilayogan maqsad va vazifasiga ko’ra, o’zining mustaqilligi, yaxlitligini ma’lum darajagacha saqlab qoladi. Shu bois, tizimni cheksiz maydalash uni bosh maqsadidan chetlashtiradi va bu tizim o’zgacha ma’no va mohiyatga ega bo’ladi. Masalan, sanoat geografiyasida birlamchi bo’lib sanoat korxonasi, aholi punktlari geografiyasida bu maqomda alohida qishloq yoki shaharlarni olish mumkin. Shu nuqtai nazardan, ularni yanada ko’p qismlarga bo’lish maqsadga muvofiq emas.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya yagona, mukammal tizim ekan, fanning aynan shu ko’rinishda rivojlanishi uning ichki va tashqi aloqalarini kuchaytirishni talab etadi. Albatta, tizim nuqtai nazaridan uning ichki aloqalari muhimroq, ustuvorroq. Zero, ular fanning yaxlitligi, mustaqilligi, barqarorligini ta’minlaydi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya (ijtimoiy geografiya) bir qator fanlar bilan o’zaro aloqada bo’lib, uning tadqiqotlari va xulosalaridan keng foydalanadi. Xususan, bunday aloqador fanlar tizimini ikkiga ajratish maqsadga muvofiq:

1. 
   tabiiy fanlar – ya’ni tabiiy geografik fanlar tizimi, geologiya, biologiya, tuproqshunoslik va tarmoqlar ekologiyasi;
   
2. 
   iqtisodiy va ijtimoiy fanlar, ya’ni jahon iqtisodiyoti, mikro va makroiqtisodiyot, sanoat iqtisodiyoti, agrosanoat iqtisodiyoti, transport iqtisodiyoti, menejment va marketing, tashqi iqtisodiy aloqalar va xalqaro munosabatlar, statistika, axborotlar texnologiyasi va informatika, falsafa, tarix, mamlakatlar milliy iqtisodiyoti, iqtisodiy-geografik fanlar tizimi, tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti, ijtimoiy ekologiya, sotsiologiya va xalqaro huquq.
   

Ko’rinib turibdiki, ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fani ko’plab fanlar bilan uzviy aloqada bo’lsa-da, bu fanlar bilan qo’shilib ketmaydi va mustaqil fan bo’lib, jamiyatni hududiy tashkil etish va boshqarishni majmuali o’rganishi bilan ajralib turadi. XIX asr geografiya fani nazariyalari rivojlanishiga mashhur nemis olimi
A.Gumboldtning (1769-1859-yy.) qarashlari jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Hozirda Berlin
Universiteti uning nomi bilan ataladi. D.N.Anuchinning so’zlariga ko’ra: ―A.Gumboldt butun tabiatshunoslikni o’zining ruhiy qarashlari bilan qamrab olishga intilgan va hatto o’zlarining o’rganish doirasiga yo’nalishning, tarix, filologiya, arxeologiya, etnografiya, statistika kabi tarmoqlarni ham qo’shgan qadimiy Aristotel tipidagi olimlarning oxirgilaridan biri edi‖. A.Gumboldtning geografik qarashlari, eng avvalo, shaxsiy, daliliy materiallarni qamray olish mahsuli edi. A.Gumboldt mashhur sayyoh ham bo’lgan. Lotin Amerikasi bilan bir qatorda, Yevropani juda yaxshi bilar, hayotining oxirida Rossiyada ham bo’lgan edi. A.Gumboldt o’zidan boy ilmiy-nazariy meros qoldirdi. Mashhur ―Tabiat manzaralari‖ nomli asarida dunyoning turli qismlari to’liq manzarasini berdi, landshaftlarni tadqiq etish g’oyasiga juda yaxshi yondashdi. 1878-yil qishida u Berlin universitetida tabiiy geografiyadan ommaviy kurslarda dars bergan. Unda yer shari fizikasiga tegishli bo’lgan bilimlarning barcha sohalari: astronomiya, matematik geografiya, meteorologiya, yer magnetizmi, vulkanizm, geologiya, yer ustki qismi morfologiyasi, o’simliklar, hayvonlar va Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani ko’rib chiqdi. Keyinchalik u ko’p marotaba bu masalalarni qayta ishlab chiqdi.
1845-1862-yillarda u umumiy tabiiy geografiyaga doir besh jildli ―Koinot, dunyoni tabiiy tasvirlash tajribasi‖ nomli asarini nashr ettirdi. Tabiatni o’rganishda
A.Gumboldt geografik qarashlarida tabiiy, ilmiy, stixiyali materializm pozitsiyasida turardi, ichki kuchlar ta’sirida hech qanday o’zgarishlar solmagan dunyoning materiyaviy bir butunligini ko’rsatgan: ―Asosiy mening orzuim hamma vaqt tashqi dunyo hodisalarini ularning umumiy aloqalarida, bir butun harakatlanadigan ichki kuchlar ta’sirida uyg’onadigan tabiatni quchishga intilishdir‖. U asosiy e’tiborini Yerning geografik qobig’i tuzilishini o’rganishga qaratdi, uning murakkab, sintetik xususiyatini tahlil qildi. A.Gumboldt geografiyaning fan sifatida tuzilishi haqidagi eng ilg’or g’oyalarni ilgari surdi. U umumiy va regional geografiyaning bir butunligini yoqlab chiqdi, tabiatni, qismlarning oddiy yig’indisi kabi mexanik tushunishga qarshi bo’ldi. Shuning uchun u tabiatshunoslikning bo’lak xususiy tarmoqlari rivojlanishi bilan geografiyaning yo’qolib ketmasligini oldindan aytgan edi. A.Gumboldt shunday yozadi: ―Hududlarni maxsus tasvirlash – shubhasiz, umumiy geografiyaning eng kerakli qismi hisoblanadi, biroq turli yerlarning eng serhafsala tasviri to’plami ham yer shari florasini sanab chiqqanda, o’sim-liklar geografiyasini tasavvur qilib bo’lmaganidek, tabiatga xos manzarani butunligicha tasavvur qilish imkonini bermaydi‖ (Isachenko, 1971-y. 190 b.). Geografiya o’zining haqiqatda mavjud bo’lgan tadqiqot obyekti – Yerning geografik qobig’i, vaqt va makonda uni hosil qiluvchi elementlari bilan o’rganish hisoblanadi. Shuning uchun geografiya ma’lumotlar yig’indisi emas, balki mustaqil o’ziga xos xususiyatlariga ega fandir.
Tabiiyki, Gumboldt qarashlarida o’z zamonasining ilmiy chegaralan-ganligi ham aks etgan. U jamiyat xarakteridagi geografik hodisalarni tushinishda to’g’ri yondasha olmagan. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi aloqalar mohiyatini Gumboldt
(zamonasining ko’p olimlari kabi) geografik determinizm doirasida baholadi. Shuning uchun Gumboldtning geografiyasi bir butunligi bu tabiiy geografiyaning bir butunligi – ―Yer shari fizikasi‖dir. Yerdagi hodisalarning sababiylik aloqalarda, geografik bilishning markaziy vazifasi deb Gumboldt organik dunyoning notirik tabiatga bog’liqligi: o’simliklar dunyosi va iqlim o’rtasidagi aloqalari, iqlimni xuddi havo qobig’i, quruqlik va okeanning ustki qismining birgalikdagi mahsuli sifatida o’rganish deb hisoblagan. Bunday yondashuv Gumboldtga muhim tabiiy geografik qonuniyatlarni – tabiatning kenglik va balandlik bo’yicha mintaqalanishini ochish imkonini berdi. Shunga qaramay Gumboldtdagi tabiiy geografik sintez faqat o’simlik – iqlim munosabatlarini qamrab oladi, chunki o’sha davrda tabiatning boshqa komponentlariga, ayniqsa, tuproqlarga doir materiallar yetarli emas edi. Gumboldt qarashlarining chegaralanganligi, geografik hodisalarni tabiiy talqinida ham ko’proq yaqqol ko’zga tashlanadi. ―Biz uchun yerdagi tabiiy hodisalarni oxirigacha o’simlik formalari rivojlanishiga qadar va o’z-o’zini belgilovchi tirik organizm harakatigacha kuzatishda ehtiyoj mavjud‖. Bu yerda Gumboldt insonni ham ―uning turli xil fizik xususiyatlariga‖ kiritib qo’yadi. Tabiat
hodisalari o’zaro aloqalarini o’rgana turib Gumboldt ularning makondagi o’zgarishiga e’tibor qaratgan, shuning uchun ham tabiiy yer tasvirlash, makonda ularning tartib bilan tarqalishini ko’rib chiqadi.


Xulosa
O’sha davrlarda mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g’arbiy yevropalik olimlarning asarlarida chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari mamlakatning rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan iqtisodiy geografik o’rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan. Ayni paytda, buyuk geografik kashfiyotlar natijalari va keyinchalik mustamlaka yoki qaram mamlakatlarning vujudga kelishi, dengiz tadqiqotlarining rivojlanishi va boshqa omillar davlatlararo savdo-sotiq ishlarini olib borishda tijorat geografiyasining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalish, dastavval, eng ko’p mustamlaka mamlakatlariga, qulay transport geografik mavqega va yuksak dengiz
kemachiligiga ega bo’lgan Angliyada rivojlana boshladi.
XVI asr va XVII asrning birinchi yarmida texnika taraqqiyoti sanoatning rivojlanishiga, transport va savdo aloqalariga kuchli ta’sir qildi. XVII asr o’rtalaridan boshlab Yevropada fabrika va zavodlarning ishlab chiqarishda bosh sohaga aylanishi, Angliyaning jahon iqtisodiyotida muhim o’rin tutishi, milliy xo’jalik tizimlarining baynalmilallashuvi va geografik mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish nazariyalarini yuzaga keltirdi.
XIX asrning 70-yillari va XX asr boshlariga qadar bo’lgan bosqichda yirik sanoat, zamonaviy transport va xalqaro bozorlar jahon xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi. Bu bosqichda sanoatni oqilona joylashtirish – ―shtandort‖ nazariyalarining yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllanishi uchun shart-sharoit hozirladi.
―Iqtisodiy geografiya‖ tushunchasi M.V.Lomonosov tomonidan 1760-yildan ishlatila boshlagan bo’lsa-da, iqtisodiy geografik tasavvurlar insoniyatning o’zlashtiruvchi iqtisodiyot bosqichidan shakllangan. Birinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi hamda uning ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o’tishi, sug’orma dehqonchilikning ―Buyuk‖ tarixiy daryolar va O’rta dengiz sohili bo’ylarida yuzaga kelishi, ikkinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlar va savdo-sotiqning taraqqiyoti iqtisodiy geografik bilimlarga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi va iqtisodiy geografik tasavvurlar doirasi kengaydi. Mulkchilik munosabatlarining yuzaga kelishi, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari, fan, madaniyat, arxitekturaning rivojlanishi, qadimgi davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi, boshqaruv shakllarining (monarxiya va demokratiya) yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllantirdi.
―Iqtisodiy geografiya‖ fanining shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining hududiy tomonlariga bog’liq bo’lgan o’zgarishlar bilan belgilandi. Mavjud ilmiy manbalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy geografiyaning vujudga kelishida 3 yo’nalish yoki omil asosiy sabab bo’lgan. Bu ham bo’lsa, eng avvalo, kameral statistika, tijorat geografiyasi, siyosiy va harbiy geografiyadir.
Ushbu yo’nalishlar rivojlangan feodalizm va kapitalizmning shakllanishi davriga to’g’ri kelib, ular ko’proq G’arbiy Yevropa mamlakatlari, xususan, Germaniya, Britaniya, Fransiya, Shvetsiya, Avstriya kabi davlatlar hamda Rossiyada paydo bo’ldi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki bu mamlakatlarda fan-texnika sohasining taraqqiy etishi, sanoat inqilobining ro’y berishi va dastlabki bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi ishlab chiqarishning va buning natijasida mamlakat hududlari to’g’risidagi iqtisodiy bilimlarning rivojlanishiga olib keldi.