2. Fermentlarning tuzilishi va uning tasnifi. Fermentlarning spetsifikligi. Allosterik fermentlar

3.Fermentlarning spetsifikligi. Allosterik fermentlar
Allosterik boshqaruv keng maʼnoda boshqaruvning har qanday shakli boʻlib, unda boshqaruvchi molekula (aktivator yoki ingibitor) aktiv markazdan tashqari fermentning boshqa biror qismiga birikadi. Boshqaruvchining birikadigan joyi allosterik qism deb nomlanadi. Raqobatdosh boʻlmagan ingibirlanishning deyarli barcha holatlari (kamdan kam uchraydigan baʼzi raqobatli ingibirlanish ham) allosterik boshqaruv shaklidir.
Biroq allosterik ravishda boshqariladigan ba’zi fermentlar ularni ajratib turadigan oʻziga xos xususiyatlarga ega. Bizning ba’zi asosiy metabolik boshqaruvchilarimizni oʻz ichiga olgan ushbu fermentlarga koʻpincha allosterik fermentlar 22squared nomi berilgan. Allosterik fermentlar odatda turli xil oqsilli subbirliklarda joylashgan bir nechta aktiv markazlarga ega. Allosterik ingibitor fermentga birikkanida, oqsil subbirlikdagi barcha faol markazlar biroz oʻzgartiriladi va natijada kamroq ishlaydi.
Shuningdek, allosterik aktivatorlar ham mavjud. Baʼzi allosterik aktivatorlar fermentning aktiv markazdan boshqa qismiga birikadi va aktiv markaz funksiyalarining oʻsishiga olib keladi. Bundan tashqari, kooperativlik deb ataluvchi jarayonda substratning oʻzi allosterik faollashtiruvchi boʻlib xizmat qilishi mumkin: bitta aktiv markaz bilan birikkanida boshqa aktiv markazlarning faolligi oshadi.33cubed Bu allosterik boshqaruv hisoblanadi, chunki substrat birikadigan joyidan uzoqroq boʻlgan aktiv markazlarga ta’sir qiladi.

Fermentlar oqsil tabiatli biologik katalizatorlardir. “Ferment” atamasi (lat. fermentum – achish) XVII asr boshlarida gollandiya olimi Van Gelmont tomonidan taklif etilgan bolib, u spirtli bijgish uchun qollanilgan edi. Dastlabki davrda ferment sozi faqat achish jarayoni bilan bogliq holda qabul qilinib, achitqilarning ozi achish fermenti deb qaralgan hamda ularning ta’siri tirik organizm bilan bogliq, degan xulosaga kelingan. Hujayradan tashqarida ta’sir etadigan biokatalizator, ya’ni tashkil topmagan fermentlar 1878 yilda Kyune tomonidan fanga kiritilgan enzim (yunoncha enzym – “achitqi ichida” degan ma’noni bildiradi) nomi bilan yuritila boshlandi. 1897 yili Byuxner tomonidan hujayradan glyukozani tirik achitqilar singari etil spirt va karbonat angidridga parchalaydigan erkin achitqi ekstrakti olindi hamda ferment va enzim nomlari orasidagi farq yoqoldi. Hozirgi vaqtda ferment va enzim sozlari tola sinonim bolib, bir ma’noda qollaniladi hamda adabiyotlarda har ikkala atamadan deyarli teng foydalaniladi. Oqsillar struktura tuzilishining barcha xususiyatlari fermentlar uchun ham tegishlidir. Ular ham 4 ta tuzilish darajasiga ega: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va tortlamchi. Tortlamchi strukturaga ega fermentlar protomer (subbirliklar) dan tuzilgan. Barcha oqsillar singari fermentlar ham oddiy (protein-ferment) va murakkab (proteid-ferment) ga bolinadi. Murakkab fermentlar apoferment – oqsil qismi va oqsil bolmagan qism – kofaktorlardan iborat. Fermentlarning kofaktorlari bular – metall ionlari va kofermentlar(organik birikmalar)dir. Apoferment va kofaktorlar alohida bolganda katalizator sifatida faollikka ega bolmaydi. Apoferment va kofaktor alohida faol emasdir, ularning birikishi faol fermentni hosil qiladi va uni xoloferment deyiladi. Kofaktorlar termostabil moddalardir, kopchilik moddalar qizitilganda faolligini yoqotadi. Fermentning faol markazi deb oqsil ferment molekulasining substrat bilan birikishini, uning ximiyaviy ozgarishini ta’minlaydigan qismlariga aytiladi. Bunday ma’lum bir vazifani bajaradigan bir qator qismlar oddiy va murakkab fermentlarning uchlamchi strukturasida boladi. Murakkab fermentlarning faol markazi tarkibiga kofaktorlar kiradi.

Xulosa:
Demak xulosa qilib aytganda Vitaminlar biologik faol moddalar bo’lib, organizmda moddalar almashinuvida qatnashadi. Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo’lib, ularning har biri odam organizmida muhim fiziologik vazifani bajaradi. Organizmda Vitamin sintez qilinmaydi, kishi oʻzi uchun zarur Vitaminni turli ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda Vitamin yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo boʻlmaganda avitaminoz paydo boʻladi. Vitaminning asosiy manbai oʻsimliklardir). Vitamin hosil boʻlishida mikroorganizmlar ham katta rol oʻynaydi. Vitaminning biologik ahamiyati moddalar almashinuviga rostlovchi taʼsir etishdan iborat. Vitamin organizmda sodir boʻladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi, organizmning oziq moddalarni oʻzlashtirishiga taʼsir koʻrsatadi, hujayralarning normal oʻsishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini taʼminlaydi. Fermentlar oqsil tabiatli biologik katalizatorlardir. “Ferment” atamasi (lat. Fermentum – achish) XVII asr boshlarida gollandiya olimi Van Gelmont tomonidan taklif etilgan bolib, u spirtli bijgish uchun qollanilgan edi. Dastlabki davrda ferment sozi faqat achish jarayoni bilan bogliq holda qabul qilinib, achitqilarning ozi achish fermenti deb qaralgan hamda ularning ta’siri tirik organizm bilan bogliq, degan xulosaga kelingan.. Hozirgi vaqtda ferment va enzim sozlari tola sinonim bolib, bir ma’noda qollaniladi hamda adabiyotlarda har ikkala atamadan deyarli teng foydalaniladi. Oqsillar struktura tuzilishining barcha xususiyatlari fermentlar uchun ham tegishlidir. Ular ham 4 ta tuzilish darajasiga ega: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va tortlamchi. Tortlamchi strukturaga ega fermentlar protomer (subbirliklar) dan tuzilgan. Barcha oqsillar singari fermentlar ham oddiy (protein-ferment) va murakkab (proteid-ferment) ga bolinadi. Murakkab fermentlar apoferment – oqsil qismi va oqsil bolmagan qism – kofaktorlardan iborat. Fermentlarning kofaktorlari bular – metall ionlari va kofermentlar(organik birikmalar)dir. Apoferment va kofaktorlar alohida bolganda katalizator sifatida faollikka ega bolmaydi. Apoferment va kofaktor alohida faol emasdir, ularning birikishi faol fermentni hosil qiladi va uni xoloferment deyiladi. Kofaktorlar termostabil moddalardir, kopchilik moddalar qizitilganda faolligini yoqotadi. Fermentning faol markazi deb oqsil ferment molekulasining substrat bilan birikishini, uning ximiyaviy ozgarishini ta’minlaydigan qismlariga aytiladi. Bunday ma’lum bir vazifani bajaradigan bir qator qismlar oddiy va murakkab fermentlarning uchlamchi strukturasida boladi. Murakkab fermentlarning faol markazi tarkibiga kofaktorlar kiradi. Tortlamchi strukturaga ega oligomer fermentlarda faol markazlar soni subbirliklar soniga teng bolishi mumkin. Faol markaz kopincha ferment molekulasining yuzasida botiq yoki tirqish korinishidagi qismidir

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
   
2. 
   Sohibov D., Vitaminlar va ularning hayot uchun ahamiyati, T., 1991.
   

Oʻzuv Zokirov, Abdukarim Zikiryoev.
3. M etyuz R., Virusi rasteniy, per. s angl., M., 1973; Virusi i mikrobi v jizni rasteniy [Sb. st.), Kishinev, 1981.
4. Xodjitdinov V., Rizayev A.Suv kimyosi va mikrobiologiya. Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun
5. https://micrazim.uz/oz/interesting/fermenty/
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Fermentlar