2-ma’ruza : releli himoyaning tuzilish sxemasi

Transreaktorlar 
Elektr stansiyalar va sistemalar quvvatining ortishi natijasida qisqa tutashuv toklari va 
ularning davriy bo‘lmagan tashkil etuvchilarning so‘nish vaqt doimiysining ortishi o‘tish 
jarayoni vaqtida tok transformatorlarining to‘yinishi, birlamchi tok transformatsiyasining 
buzilish va rele himoyasining noto‘g’ri ishlashiga olib kelishi mumkin. To‘yinishni 
kamaytirish uchun transreaktorlardan, yaoni magnit o‘zagida havoli oraliq bo‘lgan 
transformatorlardan foydalanish mumkin. Transreaktorning birlamchi cho‘lg’ami xuddi tok 
transformatorlari singari birlamchi tok zanjiriga ketma - ket ulanadi (1.1-rasm ).
Transreaktorning ikkilamchi cho‘lg’amiga katta yuklama qarshiligi ulanadi, yaoni
transreaktor tok transformatorlaridan farqli ravishda salt yurish rejimiga yaqin rejimda ishlaydi. 
Ikkilamchi tok juda kichik bo‘lganligi sababli F magnit oqimni faqat birlamchi - cho‘lg’amning 
magnitlovchi kuchi I 

W hosil qiladi deb hisoblashimiz mumkin 
F = I W / Rm
Transreaktorning ikkilamchi cho‘lg’amida F
1
oqim E
2
E.YU.K ni hosil qiladi
e
2
=4,44 W
1
F
1m
= K
1
F
1m
=KI
1
. 

---

Induksiya konuniga asosan E2 vektor F1 va I1 vektorlardan 90°ga fark qiladi, Kompleks 
shaklda E=-jkI1. Havoli oraliq

ning mavjudligi transreaktor magnit uzagi magnit qarshiligi
Rm ning katta bo‘lishiga va magnit oqim F1 ning kamayishiga olib keladi. Natijada magnit 
uzakning tuyinishi cheklanadi.

1-rasm. Transreaktor va uning vektor diagrammasi 
Tez to‘yinuvchi tok transformatorlari 
Differensial himoya davriy bo‘lmagan toklar ta’sirida noto‘g’riishlashi mumkin. Buning 
oldini olish uchun differensial rele tez tuyinuvchi tok transformatori (TTT) orqali ulanadi.
TTT ning parametrlari davriy bo‘lmagan toklarni o‘tkazmaydigan va sinusoidal (davriy) toklarni 
yaxshi utkazadigan qilib tanlanadi. TTT ning birlamchi cho‘lg’amidan tok o‘tganda (1.2-rasm, 
a) uning ikkilamchi cho‘lg’amida induksiya konuniga asosan E2 e.yu.k. hosil bo‘ladi. 
E2=-dF/dt 
Davriy bo‘lmagan tok Idb ta’sirida

t vaqt ichida magnit oqimining o‘zgarishi - 

Fdb juda 
kichik bo‘ladi. (3-rasm,b), yaoni 
E2=-dF/dt=0 
Davriy (sinusoidal) tok Id ta’sirida magnit oqimining o‘zgarishi nisbatan katta, yaoni 
davriy tok T T T orqali yaxshi transformatsiyalanadi. Natijada TTT orqali ulangan diferensial 
himoya qisqatutashuv toki tarkibida davriy bo‘lmagan tashkil etuvchilar bo‘lganda ishlamay 
turadi va ular so‘nib faqat davriy tashkil etuvchilar qolganda to‘g’ri ishlaydi. 

---

1.2-rasm. Tez to‘yinuvchi transformator va uning xarakteristikasi 
 
Elektr energiyasini mexanik energiyaga yoki mexanik energiyani elektr energiyaga 
aylantiruvchi elementlarga elektromexanik elementlar deb ataladi. Rele himoyasi va
avtomatikada elektromexanik elementlar tarkibiga kiruvchi elektromexanik relelar keng 
qo‘lanilmoqda. 
Rele nazorat qilinayotgan oboekt rejimining buzilishni xarakterlovchi kattalik oldindan 
belgilangan qiymatga etganda boshqarilayotgan zanjir holatini sakrab (keskin) o‘zgartirish 
uchun signal beradi. Masalan, kuch apparatlari ( viklyuchatellar)ga taosir qiladi. 
Elektromexanik relelar elektromagnit, induksion va magnitoelektrik relelarga bo‘linadi. 
Elektromexanik relelarning asosiy elementlari kontaktlari va cho‘lg’amlariga qo‘yiladigan 
asosiy talablar qo‘ydagilar: 

Relelarning kontaktlari ular boshqarayotgan zanjirlardagi tokni ishonchli uzish va ulashga 
hamda etarli darajada ko‘p marotaba ishlashga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak; 

Relening cho‘lg’ami uzoq va qisqa vaqt davomida ruhsat etiladigan tok o‘tganda yoki unga 
ruhsat etiladigan kuchlanish berilganda termik turg’unlikka ega bo‘lishi kerak.