2-маъруза. Режа

Ислом динининг вужудга келиши. таълимоти ва оқимлари.

Ислом дунёда кенг тарқалган жаҳон динларидан биридир. Унга ҳозирги даврда Яқин ва ўрта Шарқда СаУдий Арабистон, Уммон, Яман, Бирлашган араб амирликлари, Ироқ, СУрия, Иордания, ТУркия, эрон, Африкада Миср, Ливия, ТУнис, Жазоир, Марокаш, СУдан, Самоли, Осиёда Покистон, Афгонистон, Бангладеш, Индонезия, Марказий Осиё респУбликалари, МДХ ва Кавказ орти ва Шимолий Кавказ, Волга бўйи респУбликалари ва ҳоказоларда яшайдиган аҳоли киради. Мусулмонларнинг ҳозирги УмУмий сони таҳминан бир милд. Уч йиз миллионга яқин деб ҳисобланмоқда. Аммо булар орасида Унга ишонмайдиган, иккиланадиганлар ҳам бор, бетарафлар ҳам Учрайди.

ҳамма ҳодиса, жУмладан дин ўрин (жой, йирт мамлакат), ижтимоий- иктисодий шароит, сиёсий вазият ва маданият тарақиёт даражаси билан диалектик боглиқдир; Шу сабабли ислом ҳам аввало мУайян бир йирт (мамлакат)да, маълУм бир ижтимоий-иқтисодий шароитда, сиёсий вазиятда, маданият ривожланишининг мУайян бир босқичида пайдо бўлган.
“Диншунослик” кУрси. хУсУсан илмий исломШунослик сохаси тўплаган, тахлил этган, УмУмлаштирган маълУмотларга кўра, ислом ВИ аср охири ВИИ аср бошларида Арабистон ярим оролида пайдо бўлган. БУ ўлкада хали жУда оз сонли араб ахолиси хаётида УрУгчилик ва қабилачилик мУносабатлар қисман емирилиб, Унинг ўрнига қУлдорлик мУносабатларини ўзида акс этгирган синфий жамият пайдо бўла бошлаган эди. Ярим оролнинг иқлим шароити гоят ноқУлай, ери қУмли, тог-тошли, сахролардан иборат бўлган; У ерларда Х-ХИ асрларда яшаган кўчманчи ахоли чорвачилик билан ШугУлланган; ярим оролнинг бепоён сахроларидан аянчли хаёт кечирадиган бадавийлар гоят огир ижтимоий - иқтисодий шароитда яшаган; Улар ижтимоий - иқтисодий шароитда тараққиётнинг УрУгчилик -қабилачилик босқичида гоят қолоқ холда бўлган.
Ярим оролнинг жанУбида нисбатан қУлай иқлим шароитига эга бўлган, хинд океани қиргогига жойлашган Яман қадимдан анча ривожланган дехкончилик ва маданият марказларидан бири бўлган;
ўлкада қУлдорлик тУзУми ривожланиб, У ВИ аср бошларида тУшкУнликка Учраган.
Ярим оролнинг шимолий қисмида жойлашган Византия, эрон каби кўхна империялар таъсирида бўлган ўлкаларда қишлок хўжалиги, ирригаcтия, чорвачилик, савдо - сотиқ мУносабатлари эндигина ривожланаётган эди, бу ўлкаларда ҳам асосан, кУчманчи араб қабилалар яшаб, Улар турмушида патриархал УрУг - қабилачилик тартиблари хУкмрон бўлган; бу тартиблар 6 аср бошларида емирила бошлаган. ҳали ўзлари оз сонли бўлиб, огир иқлим шароитида, ишлаб чиқарУвчи кУчлар ва ишлаб чикқриш мУносабатлари заиф ривожланганлиги Учун ярим оролда яшаган араб қабилалари тараққиёт даражаси жихатидан Миср, Византия, Мессопатамия, эрон каби қадимий маданият ўчоқларига нисбатан анча орқада қолиб кетган эдилар; бу ўлканинг гарбида Қизил денгиз қиргоги буйлаб чўзилган ҳижоз хУдУдида яшовчи араблар ижтимоий-иқтисодий жиҳатлардан бирмУнча ривожланган эдилар;бунга деҳқончилик ва карвон йўллари ўтканлиги қУлайлик тУгдирган; бу йўл орқали, Яман мамлакатидан ўтиб, ҳабашистон, ҳиндистон билан, СУрия орқали эса Миср, Византия, эрон билан Арабистонни боглаган; бунинг натижасида ҳижозда аҳоли пУнктлари, карвонсаройлар, Ясриб (Тоиф) шахри барпо этилган; ВИ • асрда У анча кенгайиб, савдо марказига айланган.
ҳижоздан ўтадиган савдо йўлидан Макка ҳам яқин бўлиб, аста -секин У ҳам савдо марказларидан бирига айланган; Унда ярмарка ўтказила бошлаган; У атрофдаги қабилаларга, бошка шахарларга қараганда, ярим орол марказида жойлашганлиги, зам-зам булоги борлиги Учун яқинрок, кУчлироқ таъсир эта бошлаган; араб кабилалари мажУзийликнинг бир тУри булган фетишизмга сигиниб Макка, хУсУсан Ундаги Каба Уларнинг диний марказларига айланган. Улар бу шахарга савдога келиб ўз санамларини ҳам зиёрат килиб кетиб тУрганлар.
ХУлоса Шуки, исломнинг пайдо бўлиши арафасида Арабистон ярим оролидаги ижтимоий- иктисодий шароитлар ҳали анча заиф бўлиб, УрУг- кабилачилик тУзУми, патриархал тартиблар емирилиб, синфий жамият пайдо бўлаётган эди; бу жамиятнинг гоявий ифодаси, мафкУраси сифатида янги диний таълимотга эхтиёж тУгилган. БУ эҳтиёжнинг окибати сифатида янги дин - ИСЛОМ вужудга келтирилган.
Кадимги арабларнинг исломгача ўтган даврлари жоҳилия деб аталган: бунинг маъноси билимсизлик, жоҳиллик, жаҳолатдир. БУ камситиш ислом маъжУзий арабларга билим, маърифат келтирган деган кисман тўгри гояни асослаш Учун кУпрок ишлатилган. Аслида араб халкининг исломдан олдинги даврга хос маънавий мерос чУнончи ҳозиргача сакланиб колган адабий мероси бу халкнинг мУайан билим, маданиятга эга бўлганлигидан далолат беради.
Кадимги араблар фетишизм динига эътикод килганлар: бу динни Каъбада Улар хУдосизлик санамлари такчаларга териб кўйилганлигидан кейин Муҳаммад (САВ) Уларни бу ердан чикариб ташлаганлигидан билса бўлади: ҳар бир араб кабиласининг Уз хУдоси ҳайкалчалари бўлиб, буларнинг сони 360 га етган. Натижада Каъбада барча арб кабилалари сигинган маъжУзийлик зиёратгоҳига исломдан бир неча йиллар олдинрок айланган эди. БУлар орасида кУрайш кабиласининг ал- Илоҳ деб номланган, кейинчалик ОЛЛОҳ номига асос булган санами ҳам бўлган.
Араб кабилалари ораларидан билимли, халкпарвар, элим деб, йиртим деб, ёниб яшайдиган илгор кишилар етишиб чика бошлаган. Улар ўз элатларининг мУшкил аҳволини, айникса Уларнинг таркоклигини кўриб, Уларнинг такдири (келажаги) ҳакида ўйлай бошлаганлар. Уларни бирлаштириш, ўзаро дўст, ҳамкор, ҳамжиҳат килиш йўлларини излай бошлаганлар. БУнинг Учун Улар таркок кабилаларни ягона дин атрофида бирлаштириш зарУрлигини англай бошлаганлар. Натижада ярим оролда ҳанифлар, яъни такводор, ҳак-ҳакикат изловчи, чинакам эътикод килУвчилар деб аталган ваъзхонлар йизага келган.
ҳанифлардан Сажжаҳ, Тўлайҳ, Асвад, МУсайлима кабилар анча машҳУр булганлар. Муҳаммад (САВ) ҳам олдин ҳаниф бўлиб, янги дин таргиботини ҳанифлардан бири сифатида бошлаган. ҳанифлар 6- асрда араб кабилалари орасида кенг таркалган мУшрикийлик, яъни кўп хУдоликка карши ваҳдонийликни, яъни яккахУдоликни таргиб кила бошлаганлар. БУлар орасида МУсайлима, сўнг эса Муҳаммад (САВ) машҳУр бўлиб кетганлар. ҳанифлар, жУмладан Муҳаммад (САВ) ҳамйиртларининг мУшрикийлик динларини ярим орол шимолидаги йиртларда таркалган яҳУдийлик, христианлик, эронда кенг таркалган Зардуштийлик, монийлик динларини ўрганганлар: Муҳаммад (САВ) ёшликларида ҳадича бегимнинг карвонини ҳайдаб бу йиртларга кайта- кайта бориб кУшни халкларнинг ҳаёти, турмуш тарзи, диний этикодларини синчковлик билан ўрганганлар. Улардаги яккахУдолик гояларини кабул килиб ваҳдониятни 10 йил давомида зўр гайрат, шижоат, Уткир ирода ва катъият билан таргиб этган.
ҳанифлик таргиботига яҳУдий ва христиан динларининг таъсири аввал бошданок кУчли бўлган, бу динлар Шунинг Учун китобий деб ҳисобланган. Уларнинг пайгамбарлари янги динда ҳам эъзозланиб, КУръонда кайта- кайта тилга олинган.
ҳулоса шуки, кадимги араблар политеизмга итоат киладиган ибтидоий динлардан кУпчиликни таъсирида булган. ҳатто КУёш, Ойга ҳам сигинадиган маъжУсий бўлганлар: ярим оролда канча кабила бўлса Унинг Шунча хУдоси, маъбудаси, тангриси бўлган.
Муҳаммад (САВ) нинг 632 йилдаги вафотларидан сўнг Унинг ўринбосар саҳоба, мУҳожир, асхобу ансорлари янги динни ҳар хил УсУл воситаларини ишга солиб таргиб этганлар, Уни араб халифалиги халкларининг турмуш ва маданиятининг гоявий асосига айлантирганлар. Тўрт халифа- чорёрлар даврида истилолар кУчайиб бу давлат кенгайиб Ямандан Сино Рим оролигача Кизил денгиз соҳилларидан Саҳрои кабиргача давом этган катта ҳУдУдни ўз доирасига олган. Сўнгра араб боскинчилари Кавказга, Марказий Осиёга йириш килиб сўнгги халифа Али даври охирларига келиб, яъни 30 йил ичида АмУдарё соҳилларидан Шимолий Африкагача, Шимолий кавказдан Яман, Уммонгача чўзилган янги империяни барпо этганлар. Ислом бу империянинг давлат дини, ҳУкмрон мафкУрасига айлантирилган.
Араб кўшинлари бадавий ва ёлланган жангчилардан ташкил топган ўз даврининг ҳарбий санъат ва техникаси даражасидан анча паст бўлган, бирок босиб олинган минтакаларнинг феодал таркоклиги ўзаро УрУшлардан ҳолдан тойганлиги истилочиларга жиддий каршилик кўрсата олмаслигига сабаб бўлган.
Кадимий империялар- Византия ва эрон ўзаро УрУшларида ҳолдан тойган, кУч- кУдрати синиб емирила бошлаган ҳали араб боскинчилари оёги етмаган Шимолий Хиндистон, Марказий Осиё ва Кавказда хам йирик, кУчли давлатлар йўк эди. Майда князлик, беклик, хонликлар ўзаро УрУшларда заифлашган ва тарқоқ бўлган, Шу сабабли араб босқинчилари ВИИИ аср охиригача бу ўлкаларни нисбатан осонлик билан эгаллаб, исломни мУстамлака халқларнинг турмуш тарзига айлантириб маънавий маданиятга зўр бериб сингдирганлар.
Исломда бундан кейинги лекcтияларда баён этиладиган реал, дунёвий қадриятлар анчагина мавжУд бўлгани Учун У арабларнинг ўзлари тарихида катта аҳамиятга эга бўлган; булардан асосийлари бу қабилаларнинг УрУгчилик-қабилачилик тУзУмидан синфий жамиятга ўтганлиги; марказлашган давлат вужудга келганлиги; ибтидоий динлардан демократик, инсонпарвар, тинчлик, дўстлик, одилликка даъват этадиган яккахУдолик динига ўтилганлиги; халифалик таркибига кирган йизлаб элатларга ягона араб тили ва ўрта аср араб маданиятини ёйишга имкон тУгилганлигидир.
Исломнинг Марказий Осиёга киритилиши ҳам мУайян даражада ижобий рол Уйнаган. ЧУнончи, дастлаб диний амалларни бажаришда араб тили УстУнлиги ўрнатилган; фан, адабиёт, фалсафа ва маънавият, маданиятнинг шаклланишида ҳам араб тилининг таъсири кУчайган. Лекин, махаллий халқлар араб истилосидан анча олдино, ўз она тилларида маданиятни ривожлантиришда анчагина йитУгларга эришган эдилар; бу йитУглар кейинчалик ислом таъсирида бир мУнча ривожланган. ЧУнончи, исломни қабул қилганларнинг турмуш тарзи бу дин талабларига мослаштирилган; булар шариатда ишлаб чиқилиб, қатъият билан амалга оширилган; маросим ва Урф-одатлар диний тУс олган; ёшларга билим бериш Учун мактаблар очилган; рУхонийлар тайёрлаш Учун кўплаб Мадраса, корихона ташкил этилган.
ХУлоса Шуки, ислом тарқатилган Марказий Осиёда илм- маърифат, маданиятнинг ривожланишида бу дин ижобий рол Уйнаган; бу ердаги диний мактаб, Мадраса, дорилфУнУнлар диний мақсадларда бунёд этилган бўлса-да, хат-савод, дунёвий билимларга йўл олган.
Дунёвий, реал қадриятларга ҳам эга бўлган ислом махаллий халқ турмуши такомиллаШувига, маданиятдаги тУрли жиҳатлар ривожига ўз ижобий таъсирини кўрсатган. ЧУнончи, меъморчиликда масжид, Мадраса, дорилфУнУн, мақбара ва ҳоказоларни халқ Усталари қУрган, халқнинг ижодига боглиқ моддий маданият бойликлар бўлган; буларни қУришда иштирок этган бинокорлар иш билан таъминланган, пУл ишлаган, оиласини боққан; қУрУвчилик касбини эгаллаган; Уз шахсий Уйларини қУришда ўша меъморчилик обидаларини бино қилишда орттирган тажрибадан фойдаланган.
Ислом истило этилган халқлар турмушига ўша даврлардаёқ киритган ва ҳозиргача давом этаётган намоз, хаж қилиш, рУза, хайитларни байрам қилиш, мавлУд, хатна шиаларда аШуро (шахсей-вахсей), зикр каби маросимлар мавжУд эди. БУларнинг ҳар бирининг Уз таърифи, ўз тавсифи, Узига хос ижобий ва салбий томонлари бўлган. БУлар билан бир қаторда махаллий элатлар орасида исломгача тарқалган НаврУз, қизил гУл, лола сайли бойчечак каби байрамлар давом этган; яна кинна, фол, дам, кўчириқ, чилла, ўлтириш, иситма-совУтма, қадам жойларни зиёрат каби салбий Урф-одатлар ўрнашиб, тарқалиб келаётган; ортодоксал ислом, хозир респУбликамизда қарор топган ислом ҳам буларни тан олмаслиги ижобий ходисадир.
ХУлоса Шуки, ислом араб истилочилари босиб олган ва бу динни киритган жойларда нисбатан тез, осон қарор топиб, махаллий элатлар турмуш тарзи ва маданиятида ижобий рол Уйнаган ва Уйнамоқда.
Жаҳон динлари, жУмладан ислом эволйиcтиясининг мУайян босқичларида ҳар хил юналиш, оқим, секта ва машабларга бўлинган. БУнинг сабаблари биринчидан, буларда бир-бирига зид гоя, таълимот, дастУрлар кўп бўлган. 2-дан, бу динлар тарқалган ҳУдУдлардаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий кУраш кУчайган; 3-дан, бу динларга ишонадиган ҳар хил халқларнинг моддий, сиёсий манфаатлари, маданий ривожланиш даражалари ҳар хил бўлган, Исломда ВИИ асрнинг 2-ярмидаёқ энг аввал хорижийлар йўналиши шаклланган; Ундан сўнг ислом икки йирик оқим - сУннийлик ва шиаликка ажралган; мусулмонлар орасидаги иҳтилофлар диний таълимот масалаларида бундай ажралишга сабаб бўлган; Шу билан бирга ислом шаклланганда УрУш - жанжаллар УзлУксиз содир бўлиб тУрган; булар Шу диннинг бирлиги, яхлитлигига пУтр етказиб, Унинг булинишларига сабаб бўлган.
СУннийлик исломда собит қадам, изчил, барқарор ҳисобланган оқимдир. Мусулмонларнинг 92,5 фоизи Шу оқим тарафдоридир. СУнна араб тилида одат, анъана, амалий ҳаракат деган сўздан олинган. СУнна деб Муҳаммад (САВ) ҳадислари тўпламини айтадилар. СУннат эса фарздан фарқли ҳолда бажарилиши ихтиёрий бўлган дастУр, амал, кўрсатмадир.
СУннийлар СУннани Қуръондан кейинги асосий муқаддас манба, ҳадислар тўплами деб ҳисоблашади. Қуръон, ҳадислар ҳақида эса бундан кейинги лекcтияда фикр йиритамиз.
Шиалик гурух, партия, тарафдор деган маъноли арабча ҳ Шиаҳ деган сУздан олинган. У ВИИ асрнинг 2-ярмида махсУс сиёсий гурух сиффатида йизага келган; У ҳалифа Али тарафдорларини ўз доирасига олган; У гоят кўп секталарга бўлиниб кетган; булар орасида исмоилийлар энг йириги бўлиб, ҳозир тахминан 35 млн.га яқин аъзога эга; Уларга огаҳонлар деб аталган диний араблар етакчилик қилади. БУ секта ҳақида қУйироқда батафсил тўхталамиз.
Шиалар СУннани тан олмайдилар, Уларнинг “Ахборотлар”- хабарлар номли ўз мУкаддас ёзУви бор: Улар мусулмонларнинг танҳо ҳокими ҳазрат Алидир. ҳУкмронлик қилишга фақат Унинг авлодлари ҳақлидирлар деб даъво килганлар. Шиалар эътиқодида Улар Учун энг асосий масала “гойиб бўлган”, “яширинган” 12 имомга сигиниш билан боглиқ гоядир. Унга кўра 9- аср охирида яширинган имоми Маҳдий бу дунёга бир кУн кайтиб келиб, тенглик, ободлик, адолат, фаровонлик, тинчлик, бахт-саодат ўрнатишига ишонишдир. Шиалар шаҳидларга хУсУсан ҳУсайн рУҳига сигинадилар. БУндай сигиниш “шахсей- вахсей” деган машаққатли, мУраккаб одатда ифодаланади; мУтаассиб шиалар аШуро- мотам кУнларида ўзларини аёвсиз қийноққа соладилар. ҳУсайн рУҳига нолалар қиладилар, мотам тУтадилар.
Исломда сўфийлик оқими ҳам бор. БУ йирик оқим тасаввУф деб ҳам аталади; У диний- мистик фалсафий оқим бўлиб таълимотнинг асосий масаласи исломга, Оллоҳга мУносабатдир. У зоҳидлик ва мистик, яъни мўъжизаларга ишонишга асосланган. Сўфийлик хилма- хил таълимот бўлиб, У Марказий Осиёда нақшбандийлик, яссавийлик, кУбравийлик, Кавказда мУридлик, Татаристонда воисовчилик ва ҳоказо тУрларда тарқалган.
Исломдаги секталарни Ундаги илоҳиётга, ҳУқУқга хос бўлган ҳанафия, шофеъия, маликия, ҳанбалия каби мазҳаблар билан аралаштириб йибориш мУмкин эмас.
Ислом секталари мусулмонларни диний Уйишмаларидир: Улар жУда кўп бўлиб мусулмон мамлакатларнинг қарийб барчасида мавжУддир, чУнончи, сУннийлардан ажралиб чиққан аҳмадий, алавий, ибодий, идрисий, қодирий, мУридий, рашидий ва бошқалар. Шиалардан ажралиб чиққанлари эса хорижий, исмоилий, зайдий, низорий, дрУзлар, баҳоий ва бошқалар.
ХИХ аср охири ва ХХ аср бошларида мусулмон мамлакатларида йиз берган ижтимоий- иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётдаги ўзгаришлар ислом атрофида йиз берган диний, дунёвий тортиШув, зиддият ва манфаатлар Унга ёндошишда ҳам ўз аксини топган. Натижада ислом модернизми, ислом традиcтионализми, ислом фундаментализми каби янги оқимлар пайдо бўлган. БУлардан ҳар бирининг моҳияти ва исломда тУтган ўрни, ролининг тавсифлари “Диншунослик асослари” дарслигининг 89-91 бетларида баён этилган.
ХУлоса Шуки, ислом пайдо бўлгандан кейин кУп вақт ўтмасданоқ Унда тУрли хил йўналиш, оқим, мазхаб, секталар йизага келиб, Улар ўзаро кУрашиб, бирлари енгиб, бошқалари енгилиб келаётир. Ислом фундаменталистлари, Улар орасидан чиқаётган экстремистлар мусулмонлар орасига хавф, кУлфат, мУсибат солиб, ажал УрУгини сепаётир.

3. 
   “Қуръон” ва “ Хадис” ислом диҳининг асосий манбалари.
   

.
Қуръон номи арабча ўқУв ёки ўқиш маъносини англатадиган, “қироат қилиш”ни билдирадиган сўздан олинган. Қуръон матн (текст)лари ҳанифлар, пайгамбарлар айтган сўзларнинг, бинобарин, халқ огзаки ижодининг махсУлидир. Исломгача арабларда ҳали алифбе, ёзма ижод бўлмаган; Шу боис дунёвий ва диний ижод иборалари ёд олиниб, сақланган ва огиздан - огизга кўчган, авлоддан - авлодга ўтган.
Қуръонда ворислик мавжУддир: У бошқа динларнинг ёзУвлари, чУнончи Таврот, Инжил, Забурни инкор этмаган; яхУдий, христианларнинг ёзУвларида тавсифланган афсонавий пайгамбарларни тан олган; мУслимларга буларни ҳУрмат билан тилга олиш буйирилган; КУръонда ислом ўзидан олдин пайдо бўлган динларнинг давоми, Муҳаммад (САВ) ўтмишдошларининг сафларини тўлдирУвчи, якУнловчи ва адогига етказУвчи, охирги наби деб ҳисобланган; бу ҳол исломнинг, Қуръоннинг тУрли дин вакиллари орасида тотУвликни таргиб этганлигининг далилидир.
ЙИқорида айтилганидек, ҳалифалик давлати ташкил этилгач давлат динига, ҳУкмрон мафкУрага эҳтиёж тУгилган; буни ҳисобга олиб, халифлар булажак муқаддас ёзУвнинг текстларини тўплаш, танлаш, таҳрир қилиб, бир системага солишга киришганлар; бу иш Муҳаммаднинг котиби Зайдга топширилган; 651-656 йилларда халифа Усмон даврида Қуръон Узил-кесил мУсхаф қилиниб, яъни тўпланиб, 4 нУсхада мол терисига хУфи алифбосида кУчирилган; Унинг бир нУсхаси хозир Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасида сакланаётир.
Янги, расмий тУс олган тўплам 114 сУра (боб) дан иборат бўлиб, хар бири 286 дан тортиб 3 тагача оятдан иборат; сУралар вужудга келган вақти, мазмУнига қараб эмас, оят микдорига караб жойлаштирилган.
Қуръонда ижобий, реал, инсон, жамият Учун фойдали, дунёвий, хаётий дастУрлар кўп; булар мусулмонларнинг моддий, маънавий хаётида Узок ва яқин ўтмишда мУайян ижобий рол Уйнаган; хозир ҳам Шундай аҳамиятга эга. ШУ боис Шўролар даврида сиёсий атеизм ҳУкмрон бўлган шароитдаги каби буларни инкор этиш ҳам, ҳозир истиқлол тУфайли динга мУносабат ўзгарганда Уларни идеаллаштириш ҳам ноўриндир.
ХУлоса Шуки, Қуръон исломнинг асосий диний, муқаддас ёзУви бўлиб, ВИИ аср ўрталарида вужудга келтирилган. У ҳанифлар, жУмладан Муҳаммад (САВ) айтган ривоят ва фикрлардан иборат; Унда ўша даврдаги иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва маънавий ҳаёт мУайян тарзда акс эттирилган; бу шароит эса ҳали Унчалик ривожланмаган, синфий жамият эндигина вужудга келаётган, гоят огир, зиддиятли, мУраккаб бўлган.
2. Қуръон текстини таҳминан 5 гУрУҳга бўлиш мУмкин:
а) шаман дУолари; б) эсхатологик, яъни охират хақидаги ёзУвлар; в) кадимги араб огзаки ижоди; г) Яхудийлик, христианликка доир гаплар ва афсоналар; д) ақида, хУқУқ, оила, никох, мерос, ахлоқ, инсон, табиат, давлат ва хакозолар хақидаги фикр, дастУр, хУкм, чеклаш, таъқиқ, даъват кабилардир. БУлардан хар бир гурухнинг тавсифи, мазмУни, исломда тУтган ўрни, аҳамияти, роли ва хоказолар исломШуносликда, ҳДиншунослик асослариҳ дарслигида мавжУддир.
Қуръонда мусулмон илохиётчиларининг таъбирича, исломннг 7 ақидаси белгиланган: 1-тавхид, яъни яккахУдолик гояси; 2- пайгамбарларга ва Муҳаммаднинг расУл, яъни элчилигига , Уларнинг оллоҳ вакиллари эканлигига ишониш;3- муқаддас ёзУвларнинг ва Қуръоннинг илоҳийлиги; 4- охират ва қиёмат, жаннат ва дўзах ҳақидаги фикрлар; 5- тақдир, қисматнинг илоҳийлиги;6- фаришталарнинг, жУмладан, иблис (шайтон) нинг мавжУдлигига ишониш;7- вафот этгандан сўнг охиратда тирилиш, савобига мУвофиқ жаннатда абадий яшаш, гУноҳларига мос тарзда дўзаҳда мангУ азоб тортиш.
БУ 7 ақидадан ҳар бирининг мазмУни, исломдаги аҳамияти, тУтган ўрни ва ролининг тавсифлари. ЙИқорида эслатилган даврсликда. Ислом (Справочникда), философия лУгатида в.х.ларда баён этилган.
Қуръонда диний таълимотлар билан бирга ибодат, ахлоқ оила, никох, инсон, табиат, экология, қисман ижтимоий масалалар ҳам баён этилган.
Қуръонда Коинот, Ер-сУв, КУёш, Ой, табиат, хайвонот, ўсимлик, инсон, табиий офатлар хақидаги оятлар бор; буларда Уша даврдаги элатлар, жУмладан арабларнинг бу хақдаги кУзатиш, тасаввУр, тушунча, фикрлари баён этилган. ЧУнончи, Қуръондаги 6-сУранинг 72-оятида айтилишича, Оллох оламни яратиш ниятида ҳКУнҳ, яъни ҳБУлҳ деб амри-фармон берган экан 6 кУн давомида бирин - кетин ҳамма нарса мУхайё бўлибди; 2 - кУни қУёш, Ой, йилдУзлар яратилиб, шамол хосил бўлибди; 3-кУни ер ва денгизларда яшайдиган махлУқлар; 7 қават осмонда яшайдиган фаришталар ва хаво вужудга келибди; 4 - кУни хУдо сУвни яратибди; ҳамма маҳлУкларга ўз насибасини тайёрлабди; 5-кУни жаннатни яратибди; фақат 6-кУнигина Одам ато ва Момо ҳаво дунёга келишибди. Улардан бутУн одамлар тарқалибди. ШУ тариқа дунёда тартиб жорий бўлибди, ҳеч ким пУтУр етказа олмайдиган УйгУнлик ҳосил бўлибди.
Қуръондаги 21-сУранинг 31-оятида осмон ва ер илгари қўшилганлиги, хУдо эса Уларни ажратганлиги, сУвдан ҳар қандай тирик мавжУдотлар ҳяратилганҳ лиги таъкидланган; 27-сУранинг 62-оятида хУдо ерни қаттиқ қилиб жойлаштирганлиги, Унинг ёриқ ерларига ариқлар ўтказилганлиги, денгизлар ўрталигида тўсиқлар ўрнатилганлиги, У қимирлаб кетмасин деб тоглар яратилганлиги қайд қилган; яна бир сУранинг оятида Оллох осмонга кечаси қоронгУлик ҳосил этиш, сУбхидамда эса нУр беришни буйирганлиги айтилган; 51-сУранинг 48-оятида ҳБиз ерни гилам каби ёйиб қўййганмизҳ дейилган.
Қуръондаги 24-сУранинг 44-оятида ҳХУдо ҳамма хайвонларни сУвдан яратди, Улар орасида Шундайлари борки, Улар қоринлари билан сУдралиб йиради, икки оёқлаб йиради; Улардан Шундайлари борки, Улар тўрт оёклаб йиради. ХУдо қандай хохласа, Шундай қилиб яратади, чУнки У ҳамма нарсадан кУдратлидирҳ дейилган.
Қуръонда ижтимоий масалалар хУсУсида ҳам айрим фикрлар Учрайди. ЧУнончи 43-сУранинг 31-оятида Оллох айтганки, ҳБиз бу дунёдаги хаётнинг ризқи - рўзини Улар (яъни одамлар) га бўлиб берганмиз, Улардан бирининг даражасини бошқасиникидан йиқори қўйганмиз, токи Улардан бирлари бошқаларини олиб, ўзларига хизмат қилсинларҳ. Қуръонда айтилишичча, ҳинсон ожиз килиб яратилганҳ (4-сУра, 32-оят), У қатъиятсиз, жУръатсиз қилиб яратилган (70-сУра, 19-оят) дейилган. Унда ҳамма нарса, ходиса илохий тақдирда белгиланган дейилган. ЧУнончи, 3-сУранинг 29-оятида одамлар ҳфақат хУдо хохлаган нарсаларни хохлашлари мУмкинҳ, Уларда ҳеркин истак йўқ, дейилган. БУ ҳол диннинг илоҳий тақдир ҳақидаги ақидасини тасдиқлайди.
Қуръонда мУъминларга қарата олга сУрилган ахлоқий даъват дастУр чеклаш,- таъқиқлашлар кўпгинадир, Унинг аксарияти сУра, оятларида кишиларни инсофли, одил, ростгўй, меҳнатсевар, ширин сўз, ота- оналарини иззат-икром қилУвчи, ўз нафсини тийивчи, аёлларни иффатли, шармУ ҳаёли, иболи бўлишга чақирУвчи даъват, дастУрлар Учрайди.
Бир оятда ёлгон сўзлаш қораланса, 2-да сУдҳўрлик лаънатланган; бирида қУллар меҳнатидан текинҳўрлик, золимлик қилиб фойдаланиш қаттиқ танқид қилинса, яна бошқасида бировнинг мол-мУлкига кўз олайтирУвчилар гУноҳкорлар деб эълон қилинган. Ислом илоҳиётчилари ИХ асрга келиб КУръон ва ҳадислар асосида бу диннинг 5 рУкни, яъни аркони ад динни шакллантирганлар. БУларга калимаи шаҳодат, намоз ўқиш, рўза тУтиш, хаж қилиш, закот тўлаш мажбуриятидан иборат. ВИИИ-Х асрлар давомида илк ислом фалсафаси - калом таълимоти пайдо бўлган ва мУтакаллимлар Уни янада ривожлантирганлар. БУлар ҳақида семинар машгУлотларида фикр йиритамиз.
ХУлоса Шуки, Қуръон катта хажмли, хилма-хил мазмУнли, тарихий, этнографик, тилШуносликка доир, ахлоқ-одобга тегишли фикр, караш, панд - насихат, дастУр мажмУи бўлиб, Унда ҳар ҳил ижобий, фойдали гоя, ўгитлар ва хоказолар кўп.
3. Қуръон оятлари тўпланиб, кейинчалик нашр этиб, тарқатилгандан сўнг анчагина даврлар ўтиб, араб халифалигида ижтимоий-иқтисодий шароитлар анча ўзгарган; зиддиятли , УрУш ва жанжалли, гоят мУраккаб мУносабатлар йизага келган; буларни хал этиш, тахлил қилиш ва тавсифлашга биргина Қуръоннинг ўзи кифоя қилмай қолган. ШУ сабабли яна бир муқаддас ёзУвга - ҳҳадислар тўпламиҳ га эхтиёж йизага келган.
Хадислар исломда Қуръондан кейинги муқаддас манба хисобланган; У пайгамбар хаёти, фаолияти, дастУрлари, даъват, насихатлари хақидаги ривоятлардан иборат; булар ВИИ аср охири ва ВИИИ аср бошларида йигила, битила, ёзила бошланиб, ИХ-Х аср бошларигача Уларни тўплаш давом этган, БУлардан айникса иккитаси ҳ Сахихи БУхорийҳ, ҳ Сахихий МУслимҳ эъзозланади. хадислар тўплами ҳ СУннаҳ деб аталади.
Хадисларда араб халифалигидаги ижтимоий - иқтисодий ахвол, синфий мУносабатлар, сиёсий зиддиятлар, ислом таълимоти, мафкУраси доирасидаги кУрашлар ифодаланган; тУрли ижтимоий табака, синфларнинг вакиллари хадисларни тўплаб, Улар ёнига ўзларидан хар хил фикрларни қўшиб, ўз манфаатларини ифода этишга, ёклашга Уринганлар,натижада 7 ва 8 асрлар мобайнида хадислар жУда кўпайиб кетган; ИХ асрга келиб, булар сараланиб, ёлгон, зиддиятли ҳхадисларҳ бекор қилиниб, Улар мУайян тартибга солинган ва дин, фикх, шариатнинг муқаддас манбаига айланган.
МавжУд хадислардан БУхорий (810-870), МУслим (817-875), Исо Термизий (824 - 892) саҳих, яъни чин, рост, ишончли хадисларни тўплаганлар; натижада ҳ ас-Сахих ал-БУхорийҳ, Термизийнинг ҳал-Жамъи ал-Кабирҳ тўпламлари МУслимнинг ҳСахихҳ номли хадислар мажмУи Марказий Осиёда машхУр ва манзУр бўлган.
СУннага тарихий асосга эга булмаган ривоятлар, қайтариқлар, жУда содда, оддий масалалар тўгрисидаги, илм-фан далилларига Унчалик мУвофиқ келмайдиган иборалар ҳам кириб қолган; Шу билан бирга мазмУнли, дунёвий, фойдали, ибратли, ижобий тарихий маълУмотлар, дастУр, ахлоқий меъёрлар, химматли билимлар ҳам мавжУддир.
ҳадисларда кишиларни илмли, билимли, ақилли, доно бўлиш йиксак фазилат эканлиги хақидаги дастУрлар бор; чУнончи Аладин деган Уламо тўпланган 1001 ҳадиснинг 126 - да илмУ ҳУнарни Хитойга бориб бўлса ҳам ўрганинглар дейилган; 141-чисида олим бўл, билим берУвчи бўл ёки илм ўрганУвчи бўл, ёйинки илмга, илм ахлига мУхаббатли бул деган даъватлар бор; 373-чи хадисда катта ёшдагилар билан ҳамсУхбат бўлинглар, олимлардан сўранглар, донолар билан аралашинглар, яъни мУлоқотда бўлинглар дейилган.
535-нчи хадисда талаба илм қилиш фарздир, толиби илм (талаба) ларга хар бир нарса тасанно ўқийди, хатто денгиздаги балиқлар ҳам деган фикр баён этилган; 536-нчи хадисда бир соат илм ўрганиш бутУн кечаси билан намоз ўқиб чиққандан афзалдир, бир кУн илм ўрганиш 3 ой рўза тУтгандан яхшироқдир дейилган.
578-хадисда ибодат фазилатларидан кўра илм олиш фазилати ёқимли- мақбул эканлиги қайд қилинган; 604-хадисда илмни ёзиш билан мустаҳкамлаш (кишанланг), яъни дилга жо қилинглар дейилган; 637-да илмга амал ва риоя қилУвчи бўлинглар деб қайд қилинглар.
Яна хадисларда камтарлик, ширинсўзлик, дўстлик, шармУ хаё, ор-номУс, яхшилик, ёмонлик, сахийлик, халоллик, ростгўйлик, эл- йиртга вафодорлик каби панд - насихатлар гоят кўпдир.
ХУлоса Шуки, хадислардаги дунёвий, реал, конкрет, хаётий даъват, ўгит, чеклаш, таҳқиқлашлар ҳаммамиз, жУмладан талабалар Учун гоят қимматли, зарУрийдир.