2-mavzu. Davlat iqtisodiy faoliyatining nazariy asoslari

Mavjud ma'lumotlarning etishmasligi. Davlat odatda axborotning hajmini doimiy ravishda oshirishdan ko'ra qayta taqsimlash bilan shug'ullanishni yaxshiroq amalga oshiradi. Bu nafaqat o'z tabiatiga ko'ra sifatga ega bo'lgan ko'plab iqtisodiy hodisa va jarayonlarning miqdoriy baholarini olishdagi ob'ektiv qiyinchiliklar bilan bog'liq. Ishonchli ma'lumotlarning keskin etishmasligi ko'p jihatdan jamiyatda ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning katta hajmlarini yashirin iqtisodiyot tubida yashirish bilan bog'liq. Makroiqtisodiy siyosatning statistik bazasining nomukammalligi ko'pincha uni amalga oshirishdagi strategik noto'g'ri hisob-kitoblar tufayli yuzaga keladi. Shunday qilib, markaziy bankning muomaladagi pul massasini haddan tashqari qisqartirish orqali inflyatsiyani yengish istagi odatda turli xil pul surrogatlarini chiqaradigan bir qator norasmiy “emissiya markazlari” ning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunda pul-kredit organlari mamlakatdagi pul massasi ko‘lamini yetarlicha baholay olmaydi, ular olib borayotgan pul-kredit siyosati aniq ko‘rsatmalardan mahrum bo‘ladi. Ko'rib turganingizdek, tartibga solish mavzusi bo'yicha surunkali bilim etishmasligi ko'pincha amaliyotda sinov va xatolikning juda zaif usulidan foydalanishga olib keladi. Shu bilan birga, hokimiyatning har bir aniq harakati mumkin bo'lgan foyda va yo'qotishlarni aniqlash uchun har tomonlama dastlabki ekspertizadan o'tkazilishi kerak⁵.

2. Davlatning aholining o‘z harakatlariga munosabatini yetarli darajada nazorat qila olmasligi. Davlat sektori zamonaviy iqtisodiyotning tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, eng miqyosli sektor emas. Har qanday turdagi bozor iqtisodiyotining asosini xususiy sektor tashkil etadi, uning sub'ektlari o'zlarining, ko'pincha diametrli qarama-qarshi manfaatlar va maqsadlarga ega, shuning uchun hukumat tashabbuslarining yakuniy natijalari nafaqat o'ziga bog'liq. Amalda, ayrim davlat dasturlarini amalga oshirish nafaqat milliy iqtisodiy muammolarni hal qilishiga, aksincha, keskinlashishiga olib kelgan holatlar kam emas.
Bu, masalan, Qo'shma Shtatlarda sodir bo'ldi, u erda rasmiy ravishda oilaviy fermer xo'jaliklarini saqlab qolishga qaratilgan qishloq xo'jaligi dasturlari, aksincha, ularning ko'pchiligining tugab ketishiga sabab bo'ldi: davlat transfertlari aslida yirik korporativ fermer xo'jaliklariga o'tishi ularning xarajatlarini kamaytirishga erishishi kichik fermer xo'jaliklari narx raqobatbardoshligiga putur yetkazdi.
3. Siyosiy jarayonning nomukammalligi. Parlamentar demokratiya ideal boshqaruv shaklidan uzoqdir. Mamlakat taqdiri uchun muhim qarorlar qabul qiladigan qonun chiqaruvchi hokimiyat vakillari (parlament deputatlari, Senat a'zolari va boshqalar) birinchi navbatda o'zlarining shaxsiy, ko'pincha g'arazli manfaatlarini ko'zlashlari mumkin. Masalan, ko'plab o'ng qanot partiyalar parlament minbaridan foydalanib, offshor zonalarni, ko'pincha yanada boyitish manfaatlarida foydalaniladigan soliq jannatlarini shakllantirish uchun ochiq lobbichilik (Lobbichilik - bu manfaatli rasmiy qarorlarga ta'sir ko'rsatish maqsadida boshqa tomon nomidan biron-bir mansabdor shaxs yoki ijroiya organining xodimi bilan ataylab munosabatlar o'rnatish) qilmoqda.
4. Давлат органлари устидан назоратнинг чекланганлиги. Давлат органлари ҳар доим ҳам қонун доирасида жамият манфаатларидан келиб чиқиб ҳаракат қилади деб ҳисобламаслик керак. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб маълум гуруҳ томонидан давлат органлари фаолиятини ўз манфаатларига хизмат қилдириш орқали жамият манфаатларига путур етказишлари мумкин.
Shu bilan birga, ilm-fanda tobora kengayib borayotgan muqobil yondashuv davlatning iqtisodiyotga aralashuvini nafaqat bozordagi muvaffaqiyatsizliklar, balki siyosiy o'yin deb ataladigan narsa, ya'ni uyushgan ijtimoiy guruhlarning byudjet resurslaridan o'z ulushini milliy daromadda oshirish uchun foydalanishga urinishlari bilan izohlashga moyildir.. Bu guruhlar oʻzlarining alohida manfaatlarini birinchi oʻringa qoʻyib, davlat muassasalari orqali oʻzlari uchun katta moddiy manfaat olishga intilishadi, bunda ijaraga olish deb ataladigan amaliyotni amalga oshirishadi. Ushbu o'ziga xos holatda ijara (renta) - bu raqobat sharoitida oladigan summadan yuqori bo'lgan resurslar yetkazib beruvchi firmaga har qanday to'lovdir. Muayyan tarmoq va mintaqaviy lobbilarning vakillari o'z daromadlarini maksimal darajada oshirishga intilib, hokimiyat yo'laklarida, masalan, ma'lum soliq imtiyozlari yoki protektsionistik siyosatni amalga oshirish (masalan, chet el avtomobillarini mamlakatga olib kirishni cheklash) va bu bilan raqobat muhitini zaiflashtiradi.
Misol uchun, Rossiyada iqtisodiyotning bozor transformatsiyasining boshida imtiyozli kreditlar bilan bir qatorda eksport kvotalari rejimi keng qo'llanildi, bunda jahon va ichki narxlardagi ulkan farq bir zumda rivojlanayotgan biznes nomenklatura va bozorning tanlangan vakillarini multimillionerlarga aylantirdi. Shu bilan birga, faqat qog'ozda bo'lgan ko'plab cherkov, sport va faxriy tashkilotlarga keng ko'lamli bojxona imtiyozlari (xususan, alkogol va tamaki mahsulotlarini etkazib berish uchun) berildi. Rossiya davlatining zaifligi byurokratiyaning kuchliligi bilan birgalikda eng yuqori darajadagi korruptsiyada, ya'ni rasmiy vakolatlardan shaxsiy manfaatlar uchun foydalanishda namoyon bo'ladi.
Transparency International tashkilotining korruptsiya indeksini baholashiga ko'ra, 2013 yil dekabr oyida Rossiya ushbu mezon bo'yicha tahlil qilingan 177 davlat orasida 127-o'rinni egalladi (Bangladesh, Keniya va Suriyadan keyin). [4].
Bundan tashqari, korruptsiya ko'lami ma'muriy-boshqaruv apparati ish haqi darajasi keskin oshganidan keyin sezilarli darajada kamayishi dargumon, bu aynan ushbu ijtimoiy illatga qarshi kurashish zarurati bilan oqlanadi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining tashqi qarzi vaqti-vaqti bilan va kutilmagan tarzda oshib borishi hech kimga sir emas. Va bu erda gap shundaki, u (hech bo'lmaganda qisman) evroga nomzod qilib ko'rsatilib, bu valyutaning dollarga nisbatan mustahkamlanishini muntazam ravishda his qiladi. Mamlakatimizning Parij kreditorlar klubiga aʼzo boʻlmagan davlatlar oldidagi shubhali qarzlarining davriy ravishda tan olinishi (masalan, Chexiya, Slovakiya, Vengriya) ham muhim rol oʻynaydi. Bu, odatda, ikkilamchi bozorda savdolashgan narxlarda Rossiya qarzlarini sotib olishdan oldin bo'ladi.
Rossiya bunday qarzni tan olgandan so'ng, obligatsiyalar kotirovkalari bir zumda misli ko'rilmagan balandlikka ko'tariladi va rossiyalik soliq to'lovchilar aniq shaxslarga katta miqdorda to'lashga majbur bo'lishadi.
5. Ijtimoiy boylik ishlab chiqarish hajmining ortib borishi va bu bilan bog'liq resurslarni isrof qilinishi. Bu muvaffaqiyatsizlik iqtisodiyotning haddan tashqari harbiylashtirish, byudjet taqchilligi mablag'larini (inqiroz va byudjet taqchilligi o'sib borayotgan sharoitda) poytaxtlar va byurokratik idoralarni bezash uchun ulkan loyihalarga cheksiz sarflanishida namoyon bo'lishi mumkin. masalan, SSSRda) o'z ishlab chiqarish resurslarini shunday miqdordagi kimyoviy va yadroviy qurollarni yaratishga yo'naltiradiki, hatto davlat kelajakda ularni yo'q qilish uchun etarli mablag'ga ega bo'lmaydi.
6. Davlat tomonidan qayta taqsimlash jarayonlari orqali tengsizlik va kamsitishning yangi shakllarini tashkil etilishi. Dastlab aholining bozor tabaqalanishini yumshatishga qaratilgan turli ijtimoiy guruhlar (masalan, deputatlar, hukumat amaldorlari, monopolistik guruhlar va boshqalar) uchun soliq va boshqa imtiyozlar hajmining nazoratsiz o'sishi natijasida byudjet jarayonining o'zi boyishning asosiy mexanizmiga aylanishi mumkin (va bizning mamlakatimizda ham bo'lib bormoqda).
7. Byurokratiya va boshqaruv apparatini optimal darajadan yuqori ushlab turish uchun xarajatlarning ko'payishi (qonun hujjatlarini tayyorlash, ularning bajarilishini nazorat qilish, soliq xizmatlarini jihozlar bilan jihozlash va boshqalar). Shu munosabat bilan, Rossiya byudjetining iqtisodiyotni boshqarish bo'yicha xarajatlarining barqaror nisbiy (va ba'zan mutlaq) o'sishi tendentsiyasi juda xarakterli ko'rinadi. 2005 yilda Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasi tomonidan o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, agar Gonkongda oddiy firma soliq to'lovlarini yiliga bir marta, Norvegiyada - yiliga 3 marta, Rossiyada - 27, Ukrainada - 84 marta to'laydi. Bunday byurokratik qog‘ozbozlik natijasida mahalliy korxonalar soliq hisobotlarini tayyorlashga yiliga o‘rtacha 256 soat, BAAda atigi 12, Singapurda esa 30 soat vaqt sarflaydi. [5].
8. Mutaxassislarni firmalarda tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishtirok etishdan chalg'itish. Iqtisodiyotni tartibga solishda uning ishtirokini faollashtirish bilan bog'liq davlat xarajatlarining ko'payishi davlat boshqaruv apparatining etarli darajada kengayishini nazarda tutadi, buning natijasida yuqori malakali kadrlar samarali mehnat sohasini tark etadi. Yuqori ish haqi, shuningdek, turli imtiyozlar va imtiyozlar bilan jalb qilingan malakali ishchilar (yuristlar, iqtisodchilar, muhandislar va boshqa mutaxassislar) davlat boshqaruvi apparatiga o'z xohishlari bilan "oqib kelishadi", bu esa mamlakatning mehnat resurslaridan foydalanishda ma'lum optimal nisbatlarning buzilishiga olib keladi [2].
Natijada, xodimlarning umumiy sonining qisqarishi va boshqaruv ob'ektining o'zi kamayishi bilan (ishlab chiqarishning pasayishi va milliy boylikning sezilarli qismini yo'qotish tufayli) Rossiyada boshqaruv apparati soni 1990 yilga nisbatan ikki baravar ko'paydi. Byudjetni rejalashtirish ufqining uch yilga kengayishi va Rossiya moliya tizimining yanada uzoq kelajagiga qarash istagi Rossiya hukumatini Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligi xodimlarini yana 190 kishiga kengaytirishga undadi. Biroq, moliyachilarning xususiy sektordan davlat sektoriga o'tishi hali ichki fiskal siyosatning prognozli aniqligiga olib kelmaydi, uning xatosi 2008 yilda daromadlar bo'yicha kamida 2,3 trillion rublni tashkil etdi. (ya'ni YaIMning 7 foizi). To'g'ri, aniq sabablarga ko'ra xarajatlarning noaniqligi ancha past bo'lib chiqdi, bu federal byudjet profitsitining misli ko'rilmagan o'sishini oldindan belgilab qo'ydi, bu 3 trillion rubl darajasiga yaqinlashdi. Hatto nisbatan liberal AQSH iqtisodiyotida ham har yili uning davlat tomonidan tartibga solinishi uchun yuz milliard dollardan ortiq mablagʻ sarflanadi. Amerikalik mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko'ra, hukumatning iqtisodiy hayotga ta'siri iqtisodiy o'sish sur'atlarining potentsial mumkin bo'lganiga nisbatan yiliga 0,4% ga pasayishiga olib keladi.
Shu bilan birga, moliyaviy manbai milliy iqtisodiyotga soliq yukini adekvat oshirish bo'lgan davlatga bostirib kirish bilan bog'liq uning xarajatlarining haddan tashqari ko'payishi yalpi xarajatlarning qisqarishiga olib keladi, deb ta'kidlanadi. katta miqdordagi mablag'lar aholidan (aks holda ularning asosiy ulushini iste'mol va investitsiya ehtiyojlariga yo'naltirgan bo'lardi) hukumatga o'tkaziladi (bu moliyaviy resurslardan samarasiz foydalanishi mumkin). Davlatning bunday qayta taqsimlash faoliyatining natijasi, neoklassiklarning fikricha, nafaqat yalpi talab tanqisligi tufayli yalpi ichki mahsulot dinamikasining sekinlashishi, balki yalpi taklifning etishmasligi tufayli inflyatsiya jarayonlarining tezlashishi hamdir[2].
Haqiqiy hayotda bozorning kamchiliklari ham, davlatning kamchiliklari ham bir vaqtning o'zida o'zini his qiladigan va jamiyatning ba'zilarning ta'sirini zaiflashtirishga urinishlari, odatda, boshqalarning kuchayishi bilan birga bo'lgan holatlar odatiy holdir. Shunday qilib, jamiyat ongining haddan tashqari davlat tomonidan boshqariladigan sovet tipidagi iqtisodiyotga xos bo'lgan daromad taqsimotini tenglashtirish amaliyotini rad etish bozor iqtisodiyoti uchun aholining turmush darajasi bo'yicha haddan tashqari tabaqalanishiga xos xususiyatga aylandi. Aksincha, bunday ijtimoiy tabaqalanish ko'lamini qisqartirishga, ya'ni bozordagi muvaffaqiyatsizlikni zararsizlantirishga urinishlar muqarrar ravishda byurokratiya pozitsiyalarining kuchayishi bilan birga keladi, bu esa bozordan tashqari tabaqalanishning namoyon bo'lishidir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish sohasining kengayishi faqat kelib chiqadigan xarajatlar (davlat fiaskosi) bozorning muayyan muvaffaqiyatsizliklarining namoyon bo'lishi bilan bog'liq yo'qotishlardan oshmasagina oqlanadi, deb ishoniladi. 2001 yilgi Nobel mukofoti laureati J. Stiglits ta'kidlaydi: "Iqtisodiyot bozor rollari va hukumat rollari o'rtasidagi muvozanatga muhtoj".