2-mavzu. Davlat iqtisodiy faoliyatining nazariy asoslari

1.2 Zamonaviy sharoitda davlatning iqtisodiy funktsiyalari
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish jamiyat taraqqiyotining obyektiv iqtisodiy qonuniyatlariga bozor munosabatlari sharoitida bu, birinchi navbatda, talab va taklif qonuni, qiymat qonuni va boshqalarga asoslanadi.Davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi bozor tizimining faoliyat yuritishining huquqiy asoslarini ta'minlash, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va etkazib beruvchilar va iste'molchilar o’rtasida o'zaro huquqiy va samarali munosabatlarni o'rnatishdan iborat. Davlat tomonidan tartibga solish tsivilizatsiyalashgan biznes xatti-harakatlarining asosiy tartibga soluvchisi bo'lib, mamlakat aholisining ijtimoiy tengsizligini nisbatan tekislash uchun sharoit yaratadi.
Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta'sirida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti-harakatlarini tartibga solishga imkon beradigan qonunlar katta rol o'ynaydi. Aynan bozor munosabatlariga o'tishning dastlabki bosqichida yaratilgan qonunchilik bazasi zamonaviy bozorning ko'pgina salbiy oqibatlarini ma'lum darajada yumshatish imkonini berdi. Davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim elementlaridan biri bu narxlarni nazorat qilishdir. Albatta, bozor sharoitida barcha turdagi mahsulotlar uchun narx nazoratini o'rnatish mumkin emas. Ammo xom ashyo narxlarini nazorat qilish zarur, chunki ular butun zanjir va narxlar ko'lamini shakllantirish uchun boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi va davlat ularni tartibga solishi kerak. Asosiy ijtimoiy ahamiyatga ega tovarlar, ayrim oziq-ovqat mahsulotlari, birinchi navbatda, non narxlarini davlat tomonidan tartibga solish ham zarur. Masalan, Germaniyada hozirgi vaqtda davlat barcha narxlarning 50 foizini nazorat qiladi, qishloq joylariga subsidiyalar bilan yordam beradi va uy-joy qurilishini moliyalashtiradi. Bu esa uzoq yillardan buyon shakllangan va samarali rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatda sodir bo‘lmoqda.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari quyidagilardan iborat: o'tish davrining dastlabki bosqichida - iqtisodiyotni erkinlashtirish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish; ikkinchi bosqichda – iqtisodiyotni barqarorlashtirish chora-tadbirlari va yakuniy bosqichda – samaradorlikni oshirish, izchil rivojlantirish chora-tadbirlari. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish o'zaro manfaatlar muvozanatiga olib kelishi, ya'ni bir tomondan, bozor mexanizmlaridan foydalangan holda iqtisodiy islohotlarning samarali borishini ta'minlashi, ikkinchi tomondan, daromadlar va resurslarni taqsimlashda adolatlilikka erishishi kerak.
Tartibga solishning vazifalaridan biri davlat byudjetning daromadlar qismiga daromadlarni ko'paytirish, shuningdek, iqtisodiyotni sarmoya kiritish, qayta qurish va rivojlantirish uchun zarur bo'lgan resurslardan (tabiiy, insoniy, moliyaviy) mohirona foydalanishdir. Shu bilan birga, bozor erkinliklarini saqlab qolish mezoniga amal qilish muhimdir[1].
Tartibga solishning vazifasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, tarmoq, hududiy, hududlararo, shuningdek, maqsadli dasturlarni, investitsiya loyihalarini, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish konsepsiyalarini, yaqin va uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan prognozlarni ishlab chiqishdan iborat bo‘lib, ularda boshqaruvdagi holat ifodalanishi kerak.
Davlat tomonidan tartibga solish davlat hokimiyati organlari, respublika sub'ektlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari o'rtasidagi vakolat va javobgarlikni aniq belgilash orqali Respublikamizning barcha hududlarini mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning iqtisodiy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan bo'lishi kerak. Bunday tafovut, ayniqsa, tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini rivojlantirish, harbiy-sanoat kompleksi, transport, tashqi iqtisodiy faoliyat va boshqalarda muhim ahamiyatga ega.Shu bilan birga, respublika, mintaqaviy va shahar hokimiyatlari o'rtasidagi huquqiy asos va o'zaro hamkorlikni takomillashtirish chora-tadbirlari zarur.
Davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari qatoriga byudjet markazlashtirilishi tamoyillari asosida hududlarning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlash vazifasi kiradi. Tartibga solish vazifalari hududlararo tafovutlarni yumshatish, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini tenglashtirish, shuningdek, tabiiy va iqtisodiy sharoiti o‘ta og‘ir bo‘lgan hududlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Davlat tomonidan tartibga solish, ayniqsa, ekologik halokat hududlari uchun muhimdir.
Davlat tomonidan tartibga solish respulikamizda va mintaqaviy bozorlarda yagona tovar bozorini shakllantirish uchun asosdir; u mamlakatning iqtisodiy makonining birligi tamoyillarini, respublika hududida tovarlar, kapital va mehnat harakati erkinligini ta'minlash uchun mo'ljallangan. Davlat tomonidan tartibga solish alohida hududlarga, tarmoqlarga va tarmoqlarga moliyaviy yordam ko'rsatish tizimining samarali ishlashini nazarda tutadi. Shu bilan birga, transfertlarni hisoblash metodologiyasini takomillashtirishda davlat tomonidan tartibga solishning roli katta.
Davlatning barcha maqsadlari dialektik birlik tamoyiliga asoslangan maqsadlar piramidasiga birlashtirilgan:
• 1-daraja – iqtisodiy rivojlanishning asosiy (eng oliy) maqsadi – jamiyatning maksimal farovonligiga erishish;
• 2-bosqich – asosiy maqsadlar guruhi:
– jamiyatning erkin rivojlanishi;
– huquq-tartibot – ichki va tashqi xavfsizlik;
• 3-darajali maqsadlar – amaliy maqsadlar:
- iqtisodiy o'sish;
- to'liq bandlik;
– ijobiy to‘lov balansi;
– milliy valyutaning barqarorligi;
- ekologik muvozanat;
- ijtimoiy adolat.

Davlatning maqsadlari bir-biriga zid bo'lishi mumkin. Maqsadlarning nomuvofiqligining asosiy sabablari:

1. Maqsadlarni belgilashda har doim turli partiyalar va tashkilotlarning vakillari ishtirok etadilar, ular maqsadlarni o'zlaricha talqin qila oladilar.
2. Turli ichki va tashqi omillar (tashqi iqtisodiy vaziyat, inqiroz) ta'sirida bo'lgan maqsadlarni amalda amalga oshirish.
Maqsadlardan kelib chiqib, davlat tomonidan tartibga solish bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim vazifalarni bajaradi. Xususiy mulkka asoslangan bozor iqtisodiyoti zarur huquqiy asossiz faoliyat yurita olmaydi. Xususiy mulk daxlsizligi ta’minlanishi, tuzilgan xususiy shartnomalarga rioya etilishi, fuqarolarning byurokratiya o‘zboshimchaligidan himoyalanishi kafolatlanishi kerak. Demak, davlatning eng muhim vazifasi iqtisodiy tizimning faoliyat yuritishi va rivojlanishining huquqiy asoslarini yaratishdir. Bu mulk, soliqlar, tadbirkorlik, tashqi iqtisodiy faoliyat, monopoliyaga qarshi qonunlar va boshqalar to'g'risidagi qonun hujjatlari orqali amalga oshiriladi.Davlat bozor iqtisodiyoti sub'ektlari uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydigan shunday iqtisodiy "fon"ni yaratishi kerak. Bozor mexanizmi o'z-o'zidan raqobatdosh kurashda mamlakatlarning afzalliklarini o'z vaqtida aniqlash, tegishli tarmoqlarni ustuvor rivojlantirish uchun resurslarni tezda jamlash va sanoatni qayta qurishni jadallashtirish imkonini bermaydi. Bu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish funktsiyasidir. Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy funktsiyalaridan biri milliy valyuta barqarorligini ta’minlagan holda, birinchi navbatda investitsiya, innovatsiya va tadbirkorlik faoliyatini faollashtirish, faollashtirishdir. Bunga moliyaviy, pul-kredit va kredit siyosati choralari orqali erishiladi. Davlat tomonidan tartibga solish funktsiyasi - bu davlatning jamiyatda daromad taqsimotiga ta'siri.