2-mavzu. Davlat iqtisodiy faoliyatining nazariy asoslari

Rejalashtirilgan tartibga soluvchilar - bu muayyan iqtisodiy faoliyatni yo'lga qo'yish uchun insonning harakatlari; bozorni tartibga soluvchilar ob'ektiv harakat qiluvchi, ko'plab tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladi.
Rejalashtirilgan va bozor regulyatorlari bir biriga juda mos keladi. Muayyan maqsadga erishishga qaratilgan harakatlarning ma'lum bir ketma-ketligini o'rnatish uchun insonning sub'ektiv faoliyati sifatida rejalashtirish uni amalga oshirishning real sharoitlarini, shu jumladan tashqi muhit parametrlarini, maqsad sari harakatlanish jarayonining tabiatini hisobga olishga asoslanishi kerak. maqsad, bozor iqtisodiyoti faoliyatining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda. Davlat regulyatorlarni, stabilizatorlarni, ijtimoiy kompensatsiyalarni qo'llaydi. Jamiyat uchun nazorat funktsiyasi ham muhim, masalan, turli standartlarni ishlab chiqish. Soliqlar davlatga tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini tartibga solish imkonini beradi va davlat xarajatlari orqali firma va korxonalarni rag'batlantiradi, ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradi.
Iqtisodiyotni bevosita va bilvosita tartibga solish usullari qo'llaniladi. To'g'ridan-to'g'ri davlat ta'sir qilish usullariga quyidagilar kiradi:
• iqtisodiyotni rivojlantirishning strategik maqsadlarini belgilash va ularni indikativ va boshqa rejalarda, maqsadli dasturlarda ifodalash;
• ayrim turdagi mahsulotlarni yetkazib berish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha davlat buyurtmalari va shartnomalari;
• dasturlar, buyurtmalar va shartnomalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash;
• texnologiya va mahsulotlar sifati va sertifikatsiyasiga qo‘yiladigan normativ talablar;
• ayrim turdagi mahsulotlarni chiqarishga huquqiy va ma'muriy cheklovlar va taqiqlar va boshqalar;
• tovarlar eksporti va importi bo'yicha litsenziyalash operatsiyalari, ya'ni tashqi savdo operatsiyalari.

Iqtisodiy jarayonlarni bilvosita davlat tomonidan tartibga solish usullari asosan tovar-pul tutqichlariga asoslanadi, bozor iqtisodiyoti sharoitida “o‘yin qoidalari”ni belgilaydi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy manfaatlariga ta’sir qiladi. Bularga quyidagilar kiradi:

• soliqqa tortish, soliqqa tortish darajasi va soliq imtiyozlari tizimi;
• narxlarni, ularning darajalari va nisbatlarini tartibga solish;
• resurslar uchun to'lovlar, kredit va kredit imtiyozlari uchun foiz stavkalari;
• eksport va importni, valyuta kurslari va valyuta shartlarini bojxona tartibga solish.
Iqtisodiy jarayonlarni bilvosita davlat tomonidan tartibga solish usullari asosan tovar-pul tutqichlarga asoslanadi, bozor iqtisodiyotiga “o‘yin qoidalari”ni boshqarish va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy manfaatlariga ta’sir qiladi. Bularga yordam beruvchi:
• soliqqa tortish, soliqqa tortish darajasi va soliq soliqlari tizimi;
• narxlarni, sud darajalari va nisbatlarini tartibga solish;
• resurslar uchun to'lovlar, kredit va kredit kreditlari uchun foiz stavkalari;
• eksport va importni, valyuta kurslari va valyuta xususiyatlarini bojxona tartibga solish.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim sharti prognozlarni ishlab chiqishdir. Davlat prognozi - mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ayrim sohalari haqidagi ilmiy asoslangan g'oyalar tizimi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida prognozlash juda muhim bo'lib, butun boshqaruv tizimining boshlang'ich bosqichi, asosiga aylanadi. Buning sababi shundaki, bozor sharoitida rivojlanish traektoriyalari o'zgaradi, uning variantlari muqobilligi kuchayadi, nomaqbul, salbiy vaziyatlardan chiqish yo'llarini izlash intensivligi kuchayadi. Muqobil prognozlarning ishlab chiqilgan tizimi solishtirish, mumkin bo'lgan variantlarni solishtirish, ulardan eng yaxshisini tanlash imkonini beradi. Bundan tashqari, bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ravishda, o'z mas'uliyati ostida ma'lum qarorlar qabul qiladigan sub'ektlar (davlat korxonalari va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, kooperativlar, fermer xo'jaliklari, respublikalar, hududlar, viloyatlarning mahalliy hokimiyatlari) soni ortib bormoqda. Ushbu sub'ektlarning har biri bozor sharoitidagi o'zgarishlarni, o'z qarorlarining mumkin bo'lgan oqibatlarini oldindan bilishi kerak. Davlat prognozi nafaqat rivojlanish istiqbollarini bashorat qilish imkonini beradi, balki korxona va kompaniyalarga davlatning niyatlari to'g'risida ma'lumot beradi va boshqa barcha tartibga solish shakllari uchun muvofiqlashtiruvchi bo'g'indir.
Prognozlash bozorga yanada maqsadli rivojlanish imkonini beradi. Dastur-maqsadli yondashuv bilan resurslarning konsentratsiyasi, yakuniy natijalarga erishish va ehtiyojlar ta'minlanadi. Uning yordami bilan iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning milliy iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan va, qoida tariqasida, tarmoqlararo yoki mintaqalararo xarakterga ega bo'lgan eng muhim muammolari hal qilinadi.