2-mavzu. Davlat iqtisodiy faoliyatining nazariy asoslari

Dasturlash ko'payish jarayonlariga ta'sir qilishning juda qattiq usuli bo'lib, shuning uchun boshqa tartibga solish usullaridan foydalanish kerakli natijalarni keltira olmaydigan hollarda qo'llaniladi. Maqsadli dasturlar ham uzoq, ham o'rta muddatli istiqbolga mo'ljallangan va barcha darajalarda - korxonadan tortib milliy va xalqaro darajalarda tuziladi. Ular aniq ifodalangan yakuniy (maqsadli) natijalar (ko'rsatkichlar) bilan tavsiflanadi; vazifalar, tadbirlar va tegishli resurslarning to'liq to'plamini o'z ichiga oladi; yuqori darajadagi murakkablik bilan ajralib turadi, ma'lum bir amalga oshirish davriga ega. Shu bilan birga, dastur maqsadi o‘lchanadigan, sifat va miqdor jihatdan aniq ifodalangan bo‘lishi, chora-tadbirlar tizimi dasturning oraliq va asosiy maqsadlariga erishishni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. Ayrim harakatlar va umuman dasturning mumkin bo'lgan ijrochilari va amalga oshirish muddatlari ham belgilanadi.
Rejalashtirish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim usullaridan biridir. Bu ko'payish jarayoniga maqsadli ta'sir ko'rsatish bo'yicha vazifalarni ishlab chiqish amalga oshiriladigan faoliyat shaklidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalashtirish iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatning barcha jabhalarini universal qamrab olish shaklida bo'la olmaydi. Biroq, bozor iqtisodiyoti hech qanday tarzda rejalashtirishni rad etmaydi, chunki reja to'g'ri rasmiylashtirilgan boshqaruv qaroridan boshqa narsa emas. Rejalashtirish menejmentning asosiy funktsiyalaridan biri bo'lib, boshqaruv ob'ektining nafaqat maqsadli, balki dinamik va mutanosib rivojlanishini ham ta'minlaydi. Rejalashtirish tegishli rejalashtirilgan ko'rsatkichlar va standartlarda o'zining aniqlanishini oladi.
Iqtisodiy standartlar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun umumiy bo‘lgan va ularning guruhlari bo‘yicha tabaqalashtirilgan “o‘yin qoidalari”ni – soliq stavkalari, bojxona to‘lovlari, valyuta kurslari va boshqalarni belgilaydi.Ular tartibga solish vositasi bo‘lib, xo‘jalik birliklariga o‘z faoliyati bo‘yicha o‘z rejalarini belgilash imkonini beradi. , mintaqaviy va federal manfaatlarni hisobga olgan holda. Moliyaviy-kredit tartibga solish usullari Rossiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotining barcha sohalariga tegishli. Ijtimoiy zarur mehnat xarajatlari va tovar narxi ikki tendentsiyaning qarama-qarshiligi natijasi sifatida belgilanadi: uni ishlab chiqarish uchun mehnatning o'rtacha ijtimoiy xarajatlarini aks ettiruvchi tovar taklifi va tovarga to'lovga layoqatli talab; bu tovarga ijtimoiy zarurat va ehtiyoj ifodasi sifatida.
Rejalashtirilgan narxni shakllantirishda, bir tomondan, faqat tovar ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish xarajatlariga e'tibor qaratishga yo'l qo'yib bo'lmaydi, ikkinchi tomondan, xaridorga tovarni mablag'lar bilan to'lash uchun keng imkoniyatlarga ega bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi. davlat tomonidan qoplanadigan narxdan subsidiyalar yoki chegirmalar shaklida ajratiladi. Rejalashtirilgan narxlar barqaror bo'lganligi sababli, etkazib beruvchi va xaridor o'rtasidagi savdo bitimining haqiqiy ob'ekti sifatida harakat qilish uchun kerakli egiluvchanlikka ega bo'lishi kerak.
O'tish davrida narxlarning uch xil bo'lishi maqsadga muvofiq: barqaror narxlar, bir vaqtning o'zida belgilangan yuqori va quyi chegaralar doirasida harakatchanlik va egiluvchanlikka ega (bular asosiy va ayrim turdagi tovarlar narxlari); narxlarni qattiq yuqori chegara bilan cheklash (asosan kapital tovarlari, energiya tizimlari va xizmatlar uchun); erkin rivojlanayotgan narxlar - spontan bozor narxlari.
Tartibga solishda munosabatlarni tartibga soluvchi bevosita iqtisodiy shartnomalar tizimi muhim rol o'ynashi kerak. Xo'jalik shartnomasi ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy hujjatga aylanishi kerak. Yetkazib beruvchi va xaridor xarajat me'yorlariga amal qilgan holda shartnomaviy munosabatlarga kirishadilar. Har qanday mulk shaklidagi xo‘jalik tashkiloti resurslar yetkazib beruvchi va mahsulot xaridorini tanlash huquqiga ega. Shartnomalar oldindan rejalashtirilgan davrda tuziladi; ularda tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning barcha shartlari, tovarlar va xizmatlar yetkazib berish hajmi, ularning tuzilishi, assortimenti, standartlarga muvofiqligi, sifat talablari, yetkazib berish muddatlari, narxlar va tariflar aniq belgilab qo‘yilgan.
Shartnomalar shartlarni buzganlik uchun javobgarlik qoidalarini tartibga soladi. Rejadan oldingi davrda tuzilgan ular xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ishlab chiqarish, taqsimlash va sotish rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Iqtisodiy sharoitlar parametrlarini maqsadli ravishda o'zgartirib, lekin tovar ishlab chiqarish qonunlarining ob'ektiv ta'siridan tashqariga chiqmasdan, davlat iqtisodiyotni rivojlantirishning yagona davlat rejasi parametr va talablarga yaqinroq ishlab chiqarishni muayyan mahsulot va xom ashyoni ishlab chiqarish va sotish uchun qulayroq yoki kamroq qulay shart-sharoitlarni yaratishi va shu bilan hajmlarni tartibga solishi mumkin.
Davlat buyurtmasi ham iqtisodiyotni tartibga solishning bir usuli hisoblanadi. Respublika va mintaqaviy davlat ehtiyojlari uchun xaridlar uning asosida amalga oshiriladi.
Litsenziyalash me'yoriy ahamiyatga ega bo'lib, uning asosida ma'lum muddatga muayyan faoliyat turini amalga oshirishga ruxsat beriladi.
Standartlashtirish iste'molchilar va davlat manfaatlarini himoya qilish uchun normalar, qoidalar, xususiyatlarni belgilaydi. Shu bilan birga, maxsus organ - Rossiya Davlat standarti davlat standartlariga rioya etilishi ustidan nazorat va nazoratni amalga oshiradi, standartlashtirish ishlarining umumiy texnik qoidalarini belgilaydi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning taqsimlanishi va rivojlanishini tartibga solishda mamlakat hududlarida tovarlar va xizmatlarga bo'lgan ilmiy asoslangan ehtiyojlarni ifodalovchi normativ usul qo'llaniladi.
Balans usuli iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi munosabatlarni to‘g‘ri tanlash imkonini beradi. Bu usul alohida xo’jalik ob’ektlarini joylashtirishni asoslashda, ratsional mintaqa ichidagi va tumanlararo kommunikatsiyalar tizimini ishlab chiqishda, eksport va importning zarur hajmini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Balanslar yangi qurilishning maqsadga muvofiqligini, ushbu yangi ob'ektlarning quvvatini baholash imkonini beradi. Balans usuli resurslarni, moliyaviy xavfsizlikni baholashda qo'llaniladi.
Modellashtirish usuli hududiy proporsiyalarni, sanoat va tarmoqlarning joylashishini, hisob-kitob tizimlarini tartibga solishda qo'llaniladi.
Huquqiy va boshqaruvni tartibga soluvchi organlar bozor munosabatlari shakllanishi sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga, ayniqsa, bozor iqtisodiy islohotlarini samarali amalga oshirishga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimi sxematik tarzda rasmda ko'rsatilgan. 1.1.