2-mavzu: Ma’naviyat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati. Reja

4. O‘zbekistonning milliy-ma’naviy tiklanish konsepsiyasi 
 
O‘zbekistonda ishlab chiqilgan milliy-ma’naviy tiklanish va ma’naviy 
yangilanish hamda rivojlanish konsepsiyasining ahamiyati quyidagilardan iborat. 
Birinchidan, bu konsepsiya sobiq sho‘rolarning totalitar tuzumi sharoitida boy 
milliy-ma’naviy madaniyatimizning inqirozga yuz tutganligini va uning sabablarini 
tushunishga; 
Chor Rossiyasining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish sabablari: 
O‘rta Osiyoni xom ashyo bazasiga aylantirish istagi;
O‘rta Osiyoda arzon ishchi kuchi va bozorga ega bo‘lish;
Rossiyaning Angliya bilan raqobati; 
xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar. 

---

O‘rta Osiyoni bosib olish Rossiya imperatori Pyotr I (1672-1725) davrida Xiva 
xonligini bo‘ysundirish uchun 1717 yilda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida 
ekspeditsiya yuborilgan. 1839-40 yillarda esa Perovskiy boshchiligidagi harbiy 
yurish uyushtirilgan. Ular muvaffaqiyatsizlikka uchragan. 
Ikkinchidan, sobiq sho‘rolarning o‘tkazgan zo‘ravonligi, zulmi va 
jinoyatkorona xatti-harakatlariga qaramasdan, milliy-ma’naviy merosimizning 
ildizlari mustahkam bo‘lganligi uchun bu zo‘ravonliklarga bardosh berib, o‘z 
salohiyati va xususiyatlarini saqlab qola olganligini tushunib yetishga; 
XX asrning 80-yillari oxirida respublikamizda yuzaga kelgan og‘ir ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyat:
* yalpi mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha sobiq Ittifoqning 15 ta respublikasi 
ichida 12-o‘rinda; 
* aholi jon boshiga milliy daromad sobiq Ittifoqdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan 2 
marta kam bo‘lgan; 
* aholining xalq iste’moli mollari bilan ta’minlanishi 40%ni tashkil etgan;
* aholi daromad darajasi va asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol 
qilish jihatidan ittifoqdosh respublikalar orasida oxirgi o‘rinlardan birida turgan. 
Uchinchidan, har bir millat, u son jihatdan kichikmi, yoki kattami undan qat’i 
nazar mustaqillik ularning har biri uchun havo va suvdek zarur ekanligini, faqat 
mustaqillik millatning milliy-ma’naviyatini saqlab qolishga, uni rivojlantirishga va 
keyingi avlodga yetkazish baxtiga muyassar etadigan asosiy omil ekanligini 
tushunishga, mustaqillikdek ulug‘ ne’matni saqlab qolishi va yanada 
mustahkamlashiga; 
Yer yuzidagi 1600 millatdan bor-yo‘g‘i 200 ga yaqini o‘z davlatchiligiga ega, 
xolos, Bunday sharoitda (hozirgi zamon davlatlarining 90 foizga yaqini polietnik, 
ya’ni ko‘pmillatli davlatlardir).
Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi dunyoda faqat 20 ga yaqin davlat aholisi
tarkibida boshqa millatlar vakillarining ulushi 5 foizdan kamni tashkil etadi. Qolgan 
davlatlarning deyarli barchasida 5 foiz va undan ortiq qismini boshqa millat va 
elatlar vakillari tashkil qilib, ularning aholi tarkibidagi ulushi ancha salmoqlidir. 
O‘zbekistonda ushbu ko‘rsatkich 20 foizga yaqinni tashkil etadi. 
To‘rtinchidan, mamlakatimiz yoshlari ishsizligiga barham berish, milliy-
ma’naviy tiklanish borasida ular oldida turgan vazifalarni bilib olishga, ularda milliy 
g‘urur, iftixor, fidoyilik, vatanparvarlik, insoniylik kabi olijanob fazilatlarni 
shakllantirish – mustaqilligimizni mustahkamlash va taraqqiyotimizning asosiy 
sharti ekanligini tushunib yetishimiz zarur. 
Har qanday jamiyatning, har qanday xalqning kelajagi yoshlar qo‘lida. 
O‘zbekiston aholisining 65 foizini 35 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etadi, 
ularning ehtiyojlarini o‘rganmaslik, mavjud muammolarni bartaraf etmaslik butun 
jamiyatning kelajagiga bo‘lgan e’tiborsizlik bilan barobar. 
Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o‘z yeri, o‘z tili, o‘z diniga ega bo‘ldi, 
milliy g‘ururi, izzat obro‘si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma’naviy 
merosimizdan bahramand bo‘lmoqdamiz. Mustaqillik va ma’naviyat bir-biriga 
g‘oyat bog‘liq tushunchalardir. Ma’naviyati yuksak xalqni sud qilish, abadiy 
istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma’naviyatning kamol topishi, 

---

qalblarga singishi uchun mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo‘ladi. Qudratli 
kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar qudratli ma’naviyat 
zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning ma’naviy 
kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz rahbari shu bois 
ham ma’naviyat va ma’rifatga doimo katta e’tibor berib kelmokda. Ushbu oqilona 
siyosat tufayli xalqimiz o‘zligini takib, o‘z shajarasini idrok etmokda, tarix oldidagi 
vazifasini anglab olmoqda. 
Ma’naviy tarbiya sohasida ko‘zbo‘yamachilikka yo‘l qo‘yish nihoyatda xatarli. 
Ma’naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu borada 
xo‘jako‘rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kutilmagan turli inqirozlarni 
keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o‘zi bo‘larchilik va lo‘ttibozlikka 
yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Kishilarda, hususan yoshlarda yangi ma’naviyatning 
shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon hisoblanadi.
Buni amalga oshirish uchun keng ko‘lamli madaniy, tarixiy, ma’rifiy, 
tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib 
topgan ma’naviy inqirozga barxam berish, yangicha tafakkurga ega bo‘lgan insonni 
shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta-sekin amalga 
oshadigan jarayon bo‘lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat hayotida 
ma’naviy bo‘shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir. Bu bo‘shliq jamiyat uchun 
iqgisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha xatarliroq kechadi.
Shuning uchun jamiyat ma’naviy hayotida bo‘shliq paydo bo‘lishiga aslo yo‘l 
qo‘yib bo‘lmaydi. Bunday bo‘shliq yuzaga kelgan taqdirda farzandlarimizni 
boshqalar yetaklashga harakat qiladi. Bunday xavfning oldini olish uchun bugun 
qat’iy harakat qilmasak, ertaga kech bo‘lishi mumkin. Uning achchiq saboqlarini 
1999 yil 16 fevral voqealari ko‘rsatdi. Shu sababli tarixiy burilish davrlarida 
ob’ektiv tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to‘g‘ri 
munosabatda bo‘lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to‘g‘ri anglab, bunday 
holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor 
yoshlarimizning imon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni 
o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish 
mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma’naviyatini shaqllantirish, maqsad, vazifa, 
vositalari va yo‘llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini 
ta’kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun 
ma’naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur.
Ma’naviyatli va e’tiqodli kishilar o‘z maslagi, Vatani uchun jonini fido qilishga 
ham tayyordirlar. Ayni shu xislat va fazilatlarni yoshlarimiz ongiga singdira borilishi 
ularni barkamol, sog‘lom va komil inson ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Mustaqillik ruxida yangicha fikrlaydigan fozil, komil inson, eng avvalo, 
fuqarolik burchini his etadigan shaxs bo‘lishi darkor. Sodda qilib aytganda, har qaysi 
komil inson, har birimiz: “Shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi?” deb emas, 
balki: “Men o‘zim Vatanimga, elu yurtimga nima berdim?” deb o‘ylashimiz va har 
dam shu bilan yashashimiz kerak bo‘ladi. Bu komillikka da’vogar inson uchun 
asosiy mezondir. 
Son jihatdan millatlar to‘rt guruhga bo‘linadi: 

---

a) eng ko‘p sonli millatlar (xitoylar – 1 mlrd.dan ortiq, hindlar, amerikaliklar, 
ruslar, yaponlar – 100 mln.dan ortiq); 
b) ko‘p sonli millatlar (50 mln.dan 100 mln. gacha – inglizlar, fransuzlar, 
ispanlar, turklar va boshq.); 
v) yirik millatlar (10 mln.dan 50 mln.gacha – o‘zbeklar, portugallar, polyaklar 
va boshq.); 
g) kam sonli millatlar (har biri bir necha o‘n mingdan bir mln.gacha –ingushlar, 
chechenlar, abxazlar va boshq.). 
Jahondagi eng yirik 27 ta millat yer yuzi aholisining 75 foizini tashkil qiladi. 
Bu raqam ozchilikni tashkil etuvchi millatlarning naqadar ko‘pligidan dalolat beradi. 
O‘zbekiston aholisining diniy tarkibi. 2018 yilgi rasmiy ma’lumotlarga binoan, 
O‘zbekistonda 16 ta diniy konfessiyaga tegishli 2238 ta diniy tashkilotlar faoliyat 
yuritmoqda: 
• islom – 2063 (masjidlar, diniy o‘quv yurtlari, islom dini markazlari); 
• xristianlik – 175 ta jumladan: 
• koreys xristianlari - 52; 
• pravoslavlar (RPS) – 37; 
• baptistlar – 23; 
• pyatidesyatniki (polnogo Yevangeliya) – 21; 
• adventistlar yettinchi kuni – 10; 
• katoliklar – 5; 
• lyuteranlar – 2; 
• yangi apostol xristianlari – 4; 
• arman apostol cherkovi – 2; 
• iegovo shohidlari – 1; 
• Alloh ovozi cherkovi – 1; 
• konfessiyalararo injil jamiyati – 1; 
• yahudiylik – 8; 
• bahoiylar – 6; 
• krishnaitlar – 1; 
• buddaviylik – 1.