2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja

П. И. Борисковский. Древнейшее прошлое человечества. 2 изд. М. 1980 г 
2
Дж Кларк. Доисторическая Африка. М., 1977 г. 

---

Amerika hindularining madaniyati va tilini, etnografiyasini o‘rgangan 
olimlar ba’zi bir hindu qabilalari tilida bu yulduz turkumlarini «ayiq» deb 
atalishini aniqlaganlar, ammo e’tibor berishmagan. Yevropaliklarning ta’siri 
bo‘lsa kerak, deb qo‘ya qolishgan. Lekin kompyuterlar ancha rivojlangan XX 
asrning 70 yillarida tilning kelib chiqishi va atamalar shakllanishi bilan qiziqib 
yurgan olimlar bu o‘xshashlikka jiddiy yondashib, astronomlarga murojaat 
qilishgan: mazkur yulduz turkumlarining kompyuterda bir necha o‘nming yillar 
burungi osmondagi joylashuvi, koordinatlari aniklansa, ayiqni eslatadigan holat 
kelib chiqmaydimi? 
Aytish lozimki, osmondagi barcha jismlar, jumladan, yulduzlar ham doimiy 
harakatda. Faqat yulduzlar bizdan juda uzoq joylashgani uchun ularning bir-ikki 
asr, hatto ming yillar davomidagi holati o‘zgarmasdek tuyuladi. Aslida aksariyat 
yulduzlarning harakat tezligi va koordinat chiziklari fanga yaxshi ma’lum. 
Astronomlar Katta ona ayiq va Kichik ayiq yulduzlarining tezligi, harakat 
chizig‘ini kompyuterlarga solib ortga aylantirsalar, haqiqatan bundan 200 ming 
yildan to 60 ming yilgacha ilgari ular osmonda ayiqni eslatadigan holatda ekan. 
Shu bois turli dinlarga, turli madaniyatlarga oid, bir-biridan nihoyatda yiroq va 
o‘zaro aloqa qilmagan xalqlarda, agar arxaik atama saqlab qolingan bo‘lsa, bu 
turkumlar hozirgacha «ayiq» deb ataladi. Vaholanki, ularning hozirgi ko‘rinishi 
ayiqni mutlaqo eslatmaydi. Demak, bu turkumlarga nomni shimoliy yarimsharda 
yashagan qadimgi odam, balki neandertal odam bergan. Neandertal odamda 
falakiyot asotirlari yoki shunga o‘xshash tasavvurlar bo‘lgan. Falakiyot 
to‘g‘risida qarashlar vujudga kelgan joyda, albatta, undan oldin kundalik maishiy 
turmush, jonsiz tabiat va uni bevosita o‘rab turgan hayvonot va o‘simliklar 
dunyosiga nisbatan qarashlarini ifodalovchi rivoyatlar, afsonalar, ertaklar, 
asotirlar shakllanadi. Bular hammasi ma’naviyat unsurlaridir. 
Odamlar yovvoyilikdan ongli turmush kechirishga o‘tishi, podani urug‘-
jamoaga aylanib, jamiyat paydo bo‘lishi jarayonida o‘z munosabatlarini asta-
sekin tartibga sola boshlaganlar. Dastlab onalar va bolalar, otalar va qizlar, akalar 
va singillar o‘rtasidagi jinsiy aloqalar taqiqlangan, so‘ng boshqa taqiqlar va 

---

majburiyatlar paydo bo‘lib, yaxlit sinkretik ong doirasidagi axloqiy, diniy 
qarashlarda va urf-odatlarda tizimlashgan. Tabiatga munosabat ham tizimlashib 
borgan. Natijada ilk ibtidoiy xulq-atvor me’yorlari, marosimlar, ilk diniy 
tasavvurlar vujudga kelgan. Ular avloddan-avlodga o‘tib, boyib, takomillashib, 
murakkablashib borgan. 
«Hayot nima, tirik jon qaerda joylashgan?», «Kishi o‘lganidan keyin, joni 
qayoqqa ketadi?» kabi savollar inson ongi o‘sgan sayin paydo bo‘lavergan. 
Qadimgi odam, balki kramonon odam, jonning manbai – ruh, qalb degan 
xulosaga kelgan: inson yuragi bilan emas, balki qalbi bilan hayvondan farq qiladi. 
Shundan buyon inson ruhning sir-asrori, voqeligi to‘g‘risida mulohaza yuritadi, 
o‘y o‘ylaydi. Bular uning aqliy, ijodiy faoliyati natijalarida aks etadi: asotirlarda, 
dinda, falsafada, odob-axloqida, san’atda va h.k.