2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja

Ma’naviy hayotda diniy va siyosiy mafkura ta’sirining kuchayishi. 
sivilizatsiya sharoitida manaviyat rivojlanishini qadimgi antik, o‘rta asrlar, 
Uyg‘onish davrlaridagi diniy-falsafiy ta’limotlar bilan bevosita bog‘lab turli 
bosqichlarga bo‘lish mumkin. Hinduizm, buddizm, daosizm, konfutsiychilik, 
xristianlik, islom ta’limotlari, ularning turli yo‘nalishlari va mahzablari, 
maktablari asosida hatto bir din doirasida ham bir biridan biroz farq qiladigan 
ma’naviy qarashlar rivojlandi. Masalan, islom doirasida sunniylik va shiaviylik, 
sunniylik doirasida ham ahli al-sunna va jamaa (to‘rt rasmiy mazhabga mansub 
kishilar) va turli firqalarga, oqimlarga, ayniqsa hozirgi diniy-ekstremistik 
oqimlarga mansub qarashlarini uchratamiz. Ularning dunyoqarashida, qadriyatlar 
tizimida, hayotga, kelajakka munosabatida – ma’naviyatida farq bor. Islom 
ma’naviyati haqida gap ketganda, albatta, islom Renessansi (IX-XI) va Markaziy 
Osiyo uchun Temur va temuriylar davri (XI-XV a.) alohida o‘rin tutishini esdan 
chiqarmaslik kerak.
Yevropada Renessans va Ma’rifatparvarlik davridan boshlab ma’naviyat 
rivojlanishi nafaqat din va diniy-falsafiy qarashlar, shuningdek, tabiatshunoslik 
va jamiyatshunoslikka oid dunyoviy bilimlar rivojlanishi, cherkovning ular 
tomonidan qattiq tanqid qilinishi va boshqa omillar ta’sirida kechgan. Ijtimoiy 
taraqqiyotda chuqur turg‘unlikni boshidan kechirayotgan Sharq mamlakatlarida 
bu paytda biz Yevropa Ma’rifatparvarligi kabi hodisaning guvohi bo‘lmaymiz. 
Aksincha, sharqiy davlatlar ich-ichidan yemirilib, mayda xonliklar, amirliklarga 
bo‘linishi davom etayotgan edi. Markazlashgan kuchli davlatlarni saqlab qolishga 
intilgan ba’zi bir hukmdorlarning urinishlari (O‘rta Osiyoda Abdullaxon II, 
Hindistonda Akbarshoh, kiyinchalik Avrangzeb) rivojlanishning umumiy salbiy 

---

tendensiyasini o‘zgartira olmadi. Faqat Sharq mamlakatlari mustamlakachilik 
iskanjasiga tushib qolib, oradan bir qancha vaqt o‘tkazib, milliy ozodlik kurashini 
boshlashi jarayonida sharq ma’rifatgarvarligining o‘ziga xos shakllari yuzaga 
keldi. Milliy ozodlik kurashi Sharq xalqlari ma’naviyati rivojlanishida alohida 
bosqichni tashkil etadi. Jumladan o‘zbek xalqi ma’naviyati rivojlanishida 
jadidchilik harakati haqida shunday deyish mumkin. 
Din va diniy-falsafiy ta’limotlar to kapitalizm va kazarma sotsializmiga 
qadar bo‘lgan katta tarixiy davrda manaviyat rivojlanishida asosiy omil bo‘lgan. 
Shu sabab muayyan xalqlar va tamaddunlarning turli asrlarda yuksalishi yoki 
inqirozga yuz tutishini siyosiy va iqtisodiy omillar qatorida din va diniy 
ta’limotlardan, ular o‘rtasidagi kurashlardan, jamiyatning o‘z mavjudlik holatiga 
nisbatan qoniqish yoki qoniqmaslik munosabatidan izlash lozim. Xulosa 
qiladigan bo‘lsak, ma’naviyatning kelib chiqishi va rivojlanishi quyidagi omillar: 
birinchidan, insonning aqlli va ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishi, tabiatni 
qayta ishlab, o‘zgartirib kishilik jamiyatini yaratishi bilan; ikkinchidan, mehnat 
qilishi, o‘zaro aloqalarga kirishishi, bu aloqalarni taribga solish uchun turli 
me’yorlar, qoidalar tizimini yaratib, o‘z turmushiga joriy qilishi bilan; 
uchinchidan, uzluksiz o‘sadigan e’htiyojlarini qondirish uchun yangiliklarga 
intilishi, ijod qilishi bilan; to‘rtinchidan, o‘zi atrof-muhiti, tabiat, koinot, kelajak 
to‘g‘risida mulohaza yuritishi, mohiyatga, haqiqatga intilishi bilan; beshinchidan, 
o‘zligini, o‘z qobiliyatlari va salohiyatini yuzaga chiqarishga urinishi bilan 
bog‘liq.