2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja

Ibtidoiy 
sinkretizmning 
parchalanishi. 
Ijtimoiy 
amaliyotning 
rivojlanishi, turli ixtisoslashgan bilimlar, tasavvurlar, me’yorlar, baholar, 
tamoyillarning muttasil ko‘payib borishi ibtidoiy sinkretik ong doirasiga sig‘may 
4
Й.Хейзинга. Homo ludens. В тени завтрашнего дня. М., 1992 г.// «Самосознание европейской културы ХХ 
века» М., 1991, 17-б. 

---

qolgan. Natijada ijtimoiy ong va ma’naviy amaliyotning nisbatan mustaqil, 
alohidalashgan shakllari qaror topishi uchun shart-sharoit pishib yetila boshlagan. 
Ishlab 
chiqarish 
vositalarining 
takomillashishi 
tufayli 
mehnat 
unumdorligining ancha oshishi bevosita jismoniy mehnatdan kishilarning bir 
qismini ozod etib, ular zimmasiga qishloq hayotini boshqarish, ishlab chiqarishni, 
savdo – sotiqni, odamlar hayotining xavfsizligini tashkil etish va himoya qilish 
bilan shug‘ullanish vazifasini yuklash uchun sharoit yaratgan. Bundan tashqari, 
yoshlarga kasb o‘rgatish, kasallarni davolash, yoki jamoani boshqarish, odamlar 
o‘rtasidagi turli iqtisodiy, maishiy munosabatlarni, diniy marosimlarni, asotirlar, 
afsonalarni tartibga solish, urug‘ va qabila «tarixini», e’tiqodi va rivoyatlarini, 
qo‘shiqlarini yoshlarga o‘rgatish, kattalarga tez-tez eslatib turish vazifalari bilan 
ham bunday ishlarga uquvi bor kishilarni mashg‘ul qilish imkonini bergan. 
Natijada aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi uchun zamin 
yaratilgan. Bu jarayon birdaniga sodir bo‘lib qolgani yo‘q. Aqliy mehnatning 
jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi asrlar davomida cho‘zilgan va uzil-kesil 
bronza va temir qurollar nisbatan keng qo‘llanila boshlagach yuz bergan. 
Yangi sermahsul qurollarga o‘tish mehnatning yangi tarixiy taqsimotini 
keltirib chiqardi va ibtidoiy sinkretizmni parchalab yubordi. Aynan shu davrda 
ilk shaharlar, davlatlar vujudga keldi. Tosh qurollaridan bronza va temir 
qurollariga o‘tish, shahar - davlatlarning paydo bo‘lishi, aqliy va jismoniy 
mehnatning bir-biridan ajralishi ijtimoiy ongning nisbatan mustaqil shakllarini va 
ular bilan bog‘liq manaviy ishlab chiqarish amaliyotini, yozuv va imloni vujudga 
keltirdi. Ahloq, huquq, din, filosofiya, ilm-fan, badiiy adabiyot va san’at (uning 
alohida turlari) va o‘qituvchilar, tabiblar, huquqshunoslar, ruhoniylar, faylasuflar, 
olimlar, san’atkorlar (shoirlar, me’morlar, xaykaltaroshlar, musavvirlar, 
zapgaplar, bastakorlar, xonandalar, raqqoslar va h.k.), davlat amaldorlari, 
sudyalar va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanmaydigan, bevosita moddiy 
ne’matlar ishlab chiqarish bilan band bo‘lmagan boshqa kasblar paydo bo‘ldi. 
Ular va turli-tuman hunarmandlar asosan shaharlarda istiqomat qildilar. 

---

Shaharlar moddiy va ma’naviy madaniyat rivojlanishining muhim 
manbaiga va omiliga aylandi. O‘zbek tilidagi madaniyat tushunchasi arabcha 
“madinat” - shahar tushunchasidan yasalgan. Bu shaharlarning madaniyat 
yuksalishidagi ahamiyatiga ota-bobolarimiz qanday katta baho berganidan 
dalolatdir (arablarning o‘zlarida boshqa atama qo‘llaniladi). Shaharlar va 
davlatlar qaror topishidan boshlab insoniyat sivilizatsiyaga qadam qo‘ydi. Bu 
davrdan boshlab ma’naviyatning o‘ziga xos mafkuraviy va dunyoqarash asosini 
diniy e’tiqodlar, muayyan diniy va falsafiy ta’limotlar tashkil qilgan, kapitalizm 
(industrial jamiyat) qaror topgunga qadar shunday bo‘lib qolgan. 
Mahsulotlar hajmi ortishi uni kimlar tomonidandir ko‘proq o‘zlashtirish, 
boylik to‘plash imkonini ham tug‘dirdi. Asta – sekin jamiyatda xususiy mulk va 
ijtimoiy tengsizlik paydo bo‘ldi. Ijtimoiy guruhlar, qatlamlar, tabaqalar, sinflar 
vujudga keldi. Endi urushlar va to‘qnashuvlar paytida asir olingan kishilar 
qullarga aylantirila boshladi. Turli sabablarga ko‘ra qashshoqlanib, to‘q oilalarga 
qaram bo‘lib qolgan kishilar qarzi evaziga farzandlaridan birini doimiy ishlash 
uchun ularga berishga majbur bo‘ldi. Shunday qilib, zimdan asrlar davomida 
quldorchilik tuzumi yuzaga keldi. Jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi qarama-qarshi 
sinflarga bo‘linib ketdi.
Jamiyatda yangidan vujudga kelgan sinflarning va ijtimoiy tabaqalarning 
manfaatlari o‘zaro mos kelmay qoldi. Ularni ifodalovchi qarashlar, fikrlar, 
mafkuralar shakllandi. Endi bir yaxlit sinkretik ongda, e’tiqod va dunyoqarashda 
qarama-qarshi manfaatlarni ifodalashning iloji qolmadi. Buning ustiga turlicha 
sharoitda yashaydigan, moddiy ta’minoti, tarbiya olish, o‘qish, o‘rganish 
imkoniyatllari har xil tabaqalar, sinflar va ijtimoiy guruhlarning turmush tarzida, 
madaniyati va dididagi farqlar kuchayib ketgani ham ibtidoiy sinkretizmning 
istiqbolini yo‘qqa chiqardi. Shunday qilib, ibtidoiy sinkretizmning parchalanish 
sabablari ikkiga bo‘linadi: birinchisi – ishlab chiqarish rivojlangani, aqliy 
mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqqani va ko‘plab ixtisoslashgan 
bilimlarining, yangi ijtimoiy va axloqiy me’yorlarning vujudga kelganidir; 
ikkinchisi – jamiyat ijtimoiy-sinfiy tuzilmasining o‘zgargani, mulkiy va ijtimoiy 

---

tengsizlikning, ularni oqlaydigan yoki qoralaydigan mafkuralarning paydo 
bo‘lganidir. Ibtidoiy sinkretizm mafkuraviy-siyosiy, axloqiy, huquqiy va 
umuman dunyoqarash jihatdan parchalandi. Mavjud tuzumni oqlaydigan axloqiy, 
himoya qiladigan siyosiy va huquqiy qarashlar hamda ularni amalga oshiradigan 
siyosiy tashkilot – davlat qaror topdi. Ma’naviyat tizimi mazmunan va shaklan 
xilma-xillashib, murakkablashib ketdi.