2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja

Mehnatning tarixiy taqsimotlari va ma’naviyat rivojlanishi. Mazkur 
hodisa insoniyat hayotida, ma’naviyat rivojlanishida juda katta tarixiy 
ahamiyatga ega. Chunki u, birinchidan, insonning ijobiy bilimlari doirasini 
nihoyatda kengaytirib yubordi, ikkinchidan, ijodkorligini, izlanishlarini keskin 
rag‘batlantirdi, uchinchidan, tabiat va jamiyat bilan hamda odamlar o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar mazmuni va shaklini boyitdi. Bular o‘z navbatida, ibtidoiy 
diniy, ahloqiy va boshqa ijtimoiy g‘oyalarni rivojlantirdi. Qisqasi, mehnatning 
birinchi tarixiy taqsimoti ma’naviyatni yangi unsurlar bilan boyitdi, uzil-kesil bir 
tizimga 
kelishini 
tezlashtirdi. 
Mehnatning 
ikkinchi 
taqsimoti 
– 
hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi ibtidoiy jamiyat 
ma’naviyatini yangi bosqichga ko‘tardi, yangi bilimlar va me’yorlar, qoidalar 
paydo bo‘lishini tezlashtirdi. 

---

Urug‘-jamoa ma’naviyati tilsim (magiya), fetish, tabu, animizmga 
asoslangan. Ibtidoiy ong rivojlanishi jarayonida animizm – tabiatni jonlashtirish 
rivojlanib, rang-baranglashib, ierarxiyalashgan. Asta-sekin har bir tabiat 
hodisasiga oid alohida ruhlar, g‘ayritabiiy kuchlar, tizimi vujudga kelgan. Oxir-
oqibatda bu politeistik (ko‘pxudochilik) qarashlar va dinlar vujudga kelishiga 
sabab bo‘lgan. Mifologiya (asotirlar) ibtidoiy insonning sinkretik psixologiyasi 
va konkret-obrazli tafakkurining mahsuli va negizidir. Dastlab inson tevarak –
atrofini o‘rab turadigan, u har kuni duch keladigan narsa va hodisalar to‘g‘risida 
turli asotirlar to‘qigan (ilon va qaldirg‘och haqidagiga o‘xshagan). Bunday 
asotirlar quyi yoki tuban asotirlar deyiladi. Koinot, olam (osmon, yulduzlar va 
h.k.) haqidagilar esa yuksak, yoki falakiyot asotirlari deyiladi. Urug‘-jamoalar 
qabilalarga birlashuvi, qabilalar o‘zaro uyushib, birlasha boshlashi ibtidoiy 
ma’naviyat rivojlanishini yana yangi bosqichga ko‘tardi. Ajdodlar ruhiga 
sig‘inish, ularning ba’zi mashhurlari xotirasini muqaddaslashtirish, 
ilohiylashtirish hollari yuz berdi. Animizm asosida, yuqorida aytilganidek, asta-
sekin politeistik dinlar paydo bo‘ldi. Asotirlar mavzusi va janrlari xilma-xillik 
kasb etdi. Aynan ushbu davrda falakiyot asotirlari rivojlanishi avj oldi. Qabilalar 
va qabilalar birlashmalari o‘rtasida yaylovlar, serunum yerlar, daryolar, ko‘llar 
uchun o‘zaro kurash, to‘qnashuvlar, urushlar bo‘lib turgan. Bu qahramonlik 
eposlari (dostonlari) vujudga kelishi uchun zamin yaratgan. 
Ajdodlarimizning buyuk merosi «Avesto»da chorvachilik va dehqonchilik 
bilan bog‘liq ko‘plab ilk ma’naviy-ahloqiy me’yorlar bir oz o‘zgargan xolda 
saqlanib qolgan va bizgacha yetib kelgan. Faraz qilish mumkinki, «Avesto» 
yaratilganiga salkam 3 ming yil bo‘lgan bo‘lsa-da, unga 10-12 ming yil ilgari 
vujudga kelgan ba’zi bir unsurlar va tabiat hodisalari (masalan, muz davrining 
oxiridagi iqlimiy o‘zgarishlar) ham kirib qolgan. Ushbu ma’noda qadimgi 
asotirlar, jumladan «Avesto» asotirlari ma’naviyat vujudga kelishi va rivojlanishi 
to‘g‘risida ancha boy material beradi. 
Chorvachilik bilan shug‘ullanadigan urug‘-jamoalarda mollarni boqish, 
ularning mahsulotlari – sut, qatiq, yog‘, go‘sht, jun, teri qabilarni qayta ishlash, 

---

oziq-ovqatga, iste’mol buyumiga aylantirish, mollarni urchitish, ko‘paytirish, 
turli xavf-xatarlardan, kasalliklardan, yirtqich hayvonlardan asrashga oid bilimlar 
va tajriba uzluksiz boyigan. Bundan tashqari, chorva mollariga nisbatan muayyan 
diniy-axloqiy munosabatlar qaror topgan. Chunki mollarni so‘yish (jonidan judo 
qilish), mahsulotlardan foydalanish uchun ibtidoiy odam tabiatni boshqaradigan 
kuchlardan, ruhlardan, xudolardan ruxsat olishi, ularning bilib-bilmay g‘azabini 
keltirmasligi kerak edi. Ibtidoiy odam hali ovchilik bilan shug‘ullangan paytlarida 
hosil bo‘lgan bu tasavvurlar chorvadorlarda yanada rivojlangan. 
Chorvachilik tufayli ibtidoiy odam yangi mintaqalarni o‘zlashtirdi. 
Odamlarning yashash doirasi kengaydi. Molini boqib, bir yaylovdan boshqasiga 
ko‘chganda, adashib ketmaslik, yana eski joyiga kaytib kelish yo‘lini eslab qolish 
uchun ibtidoiy chorvador yulduzlarga qarab yo‘l topishni o‘rgandi. Osmon bilan 
o‘ziga xos muloqot qildi. Osmon jismlari, yulduzlar, yulduz turkumlariga nom 
berdi. Ular haqida turli-tuman asotirlar to‘qidi; ularning paydo bo‘lishi, 
joylashishi, o‘zaro «munosabatlarini», «aloqalarini» tushuntirishga harakat qildi. 
Ko‘p hollarda insonlar hayotida tarqalgan qoidalar, me’yorlar, tartiblar osmon 
jismlari aloqalariga ko‘chirildi. Shunday qilib, ilk astronomik kuzatishlarni, 
bilimlarni, falsafiy-axloqiy me’yorlarni aks ettiruvchi falakiyot asotirlari paydo 
bo‘ldi. 
Dehqonchilik ibtidoiy odam bilimlari va dunyoqarashi boyishiga 
chorvachilikka nisbatan ko‘proq va kuchlirok ta’sir ko‘rsatgan. Dehqonlar 
o‘simliklar turlarini, ularning xususiyatlarini, o‘sish, gulga kirish, pishish 
davrlarini, xar bir o‘simlik uchun ma’qul va noma’qul iqlim, suv va tuproq 
sharoitini, o‘simlikka ishlov berish, begona o‘tlarga qarshi kurashish, almashlab 
ekish, yerni o‘lchash, tekislash, ariq chiqarish kabi tadbirlarga ehtiyoj sezdi. 
Bularning xech biri instinktiv qilinadigan ishlar emas, ular ongli va tizimli 
bilimlarni, uquv va tajribani talab qiladi. 
Dehqonchilik yil fasllarini o‘rganishni, tabiatdagi suv, havo, harorat, 
yog‘ingarchilik aylanishini, dehqonchilikka qulay mavsumlarni aniqlash 

---

zaruratini tug‘dirdi. Dehqon ham ko‘kka boqdi. Yulduzlar harakatini, qaysi 
mavsumda, qaysi faslda qaerda joylashishini eslab qolishga urindi. Chorvador 
yulduzga ko‘proq yo‘ldan adashmaslik maqsadida boqsa, dehqon daryoda suv 
toshqini boshlanishi, qachon yomg‘ir mavsumi kelishini, tugashini, ekin uchun 
qulay fursat yetilishini aniqlash, ekinlariga iqlim ijobiy yoki salbiy ta’sir 
ko‘rsatishini bilish uchun murojaat etdi. 
U g‘ayritabiiy kuchlardan ekinni asrash, hosilini ko‘paytirish ilinjida madad 
so‘radi, ularga sig‘indi, sadaqalar qildi, duolar o‘qidi. Chorvadorlar o‘rtasida 
shakllana boshlagan falakiyot asotirlarini dehqonlar har tomonlama to‘ldirdi, 
boyitdi. Bu astronomik kuzatuvlarga ham, iqlim hodisalariga ham, ijtimoiy 
munosabatlarning «osmonga» ko‘chirilishiga ham, samoviy jismlarga sig‘inishga 
ham taalluqli. 
Agrotexnik tadbirlar rang-barang va bir-biriga o‘xshamas bo‘lganidan 
ularni bajarish uchun turli-tuman mehnat qurollarini o‘ylab topishni taqozo etdi. 
Agar bunga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash ham yangi qurollar, 
tegirmonga o‘xshash qurilmalar, daslabki dastgohlar yaratishga keskin ehtiyoj 
tug‘dirganini qo‘shsak, dehqonchilikning ibtidoiy odam ongini, ijodiy 
izlanishlarini 
qay 
darajada 
tezlashtirganini, 
berganini 
payqaymiz. 
Hunarmandchilik birinchi navbatda dehqonchilik ehtiyojlarini qondirish 
zaruratidan vujudga keldi. 
Yevropa tillaridagi madaniyat tushunchasining o‘zagi «kultura» asli 
dehqonchilikka oid atamadir. U yerga ishlov berishni va ayni paytda parvarish 
qilinadigan o‘simliklarni, ekinlarni anglatadi. Ushbu dalilning o‘ziyoq, 
dehqonchilik madaniyat, ma’naviyat rivojlanishiga qay darajada xissa 
qo‘shganini ko‘rsatadi. Mavzudan bir oz ilgarilab ketib, e’tirof etish lozimki, 
nisbatan rivojlangan dehqonchilik ehtiyojlari, xususan irrigatsiya (sug‘orish), 
iqlimni, mavsumlarni aniq hisob-kitob qilish, yerni tekislash, rejalashtirish, ariq 
va to‘g‘onlar qurish ehtiyojlari, temir qurollar va aqliy mehnat paydo bo‘lganidan 

---

keyin 
qadimgi 
dunyo 
tamaddunini 
va 
matematika, 
geometriya, 
astranomiya,amaliy mexanika fanini vujudga keltirdi.
Dehkonchilik o‘troq turmush tarzini shakllantirdi. Qishloqlar paydo bo‘ldi. 
Qishloqlar o‘z navbatida ibtidoiy odam madaniyatini yanada yuksaltirdi. 
Birinchidan, mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari yasash, yangilarini o‘ylab 
topish bilan ayrim kishilar maxsus shug‘ullana boshladi. Ikkinchidan, 
chorvadorlar va dehqonlar o‘rtasida mol ayirboshlash, almashtirish, savdo-sotiq 
qaror topdi. Uchinchidan, o‘troq turmush tarzi mehnatning ikkinchi tarixiy 
taqsimoti hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga olib keldi. 
Hunarmandchilik yangi bilimlarni, bajarilishi yanada murakkabroq bo‘lgan 
uquv, ko‘nikmalarni kashf etdi. Tuproqning, turli toshlar va ma’danlarning, 
yog‘ochning elementar tabiiy (fizikaviy va ximiyaviy) xossalari o‘rganildi. 
Ularga ishlov va shakl berish, eritish, qorishmalar yasash, quyish kabi dastlabki 
jo‘n texnologiyalar paydo bo‘ldi. Kulolchilik ancha yuksaklikka ko‘tarildi. 
Hunarmandchilikning eng buyuk kashfiyoti suv ko‘tarish uchun charxpalakni, 
uning asosida g‘ildirakni, aravani ixtiro qilishdir. G‘ildirak va g‘ildirak prinsipi 
ixtiro qilinmasa, hozirgi zamon texnikasining asosida yotgan samolyot parragi, 
elektrostansiya turbinasi, mashina va traktorlar, transport vositalari, boshqa 
texnika vositalarining aylanma harakatga asoslangan turli-tuman mexanizmlari 
(demak, ularning o‘zlari) vujudga kelmas edi. 
Qishloqlarning o‘sishi, nafaqat bir joyda istiqomat qilayotgan kishilar 
o‘rtasida, shuningdek boshqa qishloqlar aholisi bilan ham aloqalarni yanada 
boyitdi, rang-baranglashtirdi. O‘z navbatida bu munosabatlarni tartibga solish, 
qoidalar yordamida mustahkamlash zaruratini kuchaytirdi. Natijada yangi 
moddiy-iqtisodiy, diniy, maishiy, axloqiy me’yorlar, tamoyillar, qoidalar vujudga 
keldi. Ibtidoiy odamning dunyoqarashi yanada kengaydi, ma’naviyati boyidi. 
Kasblarning xilma – xillashuvi har bir kasbga oid ixtisoslashgan ijobiy, 
oqilona bilimlar va umuman odamlarning tabiat to‘g‘risidagi tasavvurlari 
kengayishi qatorida axloqiy, estetik, diniy, falsafiy qarashlar o‘sishiga va 

---

marosimchilik rivojlanishiga ham xizmat qildi. Har bir kasb vakillari o‘zlariga 
homiylik qiladigan ma’budlarni, xudolarni, ruhlarni, pirlarni va boshqa 
g‘ayritabiiy ma’naviy kuchlarni o‘ylab topdilar, ularga sig‘inib, sharaflariga turli 
marosimlar uyushtirdilar. Ibtidoiy jamiyat rivojlanishi jarayonida biz diniy 
e’tiqodning o‘zgarib borganini ko‘ramiz. Fetishizm (alohida buyumlarga 
sig‘inish), animizm (tabiatni jonlantirish va xayvonlarga sig‘inish), politeizm 
(ko‘pxudochilik, ularning ramzi bo‘lmish sanamlarga sig‘inish) ibtidoiy-diniy 
e’tiqodlarning tarixiy shakllari va taraqqiyot bosqichlaridir. 
Biz mehnat va ibtidoiy ishlab chiqarish bilan bog‘liq holda amaliy 
bilimlarning, tajribaning o‘sishi haqida ko‘proq gapirdik. Lekin ta’kidlash 
lozimki, birinchidan, hayotning moddiy va ma’naviy tomonlari hech qachon bir-
biridan ayricha rivojlanmagan. Ishlab chiqarish va kasblar doimo xalq 
ma’naviyati, og‘zaki ijodi, san’at unsurlari, raqslar va marosimlar bilan birgalikda 
yuksalgan. Ular muvoziy (parallel) emas, bir-biridan mustaqil emas, balki aynan 
birgalikda, bir-biriga ta’sir qilib rivojlangan. Tabiat va osmon haqidagi, kasb 
xususiyatlari va sirlari hakidagi bilimlarning o‘zi, kengroq olsak - dunyoqarash, 
ong ma’naviyatning tarkibiga kiradi. Ikkinchidan, yangi kasblar ko‘paygan sayin 
mehnat tarbiyasining ixtisoslashgan unsurlari boyib borgan. Odamlar to‘plangan 
bilimlarini, uquv va ko‘nikmalarini, tajribasini bolalariga, yosh avlodga 
o‘rgatgan. To‘plangan bilimlarni, hayotda ko‘llanilayotgan iqtisodiy, ahloqiy, 
diniy, badiiy me’yorlarni, tamoyillarni, qarashlarni umumlashtirish, tartibga 
keltirish, mustahkamlash ehtiyoji tug‘ilgan. Bu avlodlar o‘rtasidagi ma’naviy 
vorisiylikni ta’minlashda, yoshlarga va ulardan keyin keladigan avlodlarga 
yetkazishda juda muhim ahamiyatga ega edi. Shunday qilib, iqtisoslashgan 
tushunchaviy bilimlar tizimi – fan va obrazli bilimlar tizimi - san’at vujudga 
kelishi uchun zamin paydo bo‘la boshlagan.