2-mavzu: Milliy dinlar. Reja: Yahudiylik dininig yuzaga kelishi va ta’limoti. Markaziy osiyoda yahudiylik

1.Iudaizm (Yahudiylik) - eng qadimgi dinlardan bo‟lib, yeramizdan oldingi 
XIII asrda yahudiylarning milliy dini sifatida vujudga kelgan. Bu din o‟zining 
asosiy aqidalarini bevosita o‟sha davrda mavjud bo‟lgan politeistik dinlardan 
olgan. Uning paydo bo‟lishi va mustaqil monoteistik din sifatida maydonga 
chiqishi markazlashgan Yahudiy davlatining tashkil topishi bilan uzviy bog„liqdir. 
Hozirgi Falastin hududida qadimgi zamonlarda dehqonchilik va 
chorvachnlik bilan shug„ullangan ko‟chmanchi yahudiy qabilalari yashagan. Bu 
qabilalarda din sifatida aiimizm, magiya, g‟etishizm, sehrgarlik va turli o‟simlik 

---

hamda hayvonlarga sig„inish hukmronlik qilgan. Yahudiy qabilalari o‟zlarini 
muayyan hayvonlarning nomlari bilan ataganlar. Iudaizmning "muqaddas‟‟ 
kitoblar to‟plamida hayvonlarni va o‟simliklarni, tabiatdagi dahshatli, stixiyali 
kuchlarni, arvoxlarni va boshqalarni e‟zozlash izlari bor. 
Ruhoniylar iudaizmning obro‟sini ko‟tarish maqsadida yahudiylar "mumtoz 
xalq.", unga dinni xudoning o‟zi ato etgan, degan fikrni ilgari surardilar; hozir ham 
qisman shunday. Buning isboti sifatida ular asrlar davomida jamiyatda sodir 
bo‟lgan ulkan ijtimoiy o‟zgarishlar iudaizm ta‟limotiga hech qanday ta‟sir 
ko‟rsatmadi, u yagona milliy dinligacha qoldi, Shuning uchun uning ijtimoiy va 
gnoseologak ildizlari ham yo‟q, deb jar solmoqdalar. Aslida esa yahudiy xalqining 
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitiga muvofiq iudaizm, boshqa dinlar kabi, shakl va 
mazmunini bir necha bor o‟zgartirgan. 
Iudaizm politeizmdan monoteizmga o‟tguncha bir qancha tarixiy jarayonni 
boshdan kechirgan. Bu jarayon ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik jamiyatiga 
o‟tguncha bo‟lgan davrni o‟z ichiga oladi. Mana shu tarixiy davrda Yahudiy 
qabilalarn ko‟p xudolarga e‟tiqod qilganlar. Har bir qabilaning, har bir urug„, hatto 
shaharning o‟z xudosi bo‟lgan, shuningdek moddiy olam hodisalarining har bir 
guruhi alohida xudoning nomi bilan bog„langan. "Sening shaharlaring qancha 
bo‟lsa, xudolarning shahri ham shunchadir", deyiladi Tavrot yozuvlarida. 
Iudaizmda mahalliy avliyolar hisoblanmish Iso (Iisus), Ravin, Ibrohim (Avraam), 
Ishoq (Isaak) Yoqub (Iakov), Yusuf (Iosig‟) va boshqalar. Bular boshqa dinlarda 
ham payg„ambar deb tan olingan. 
Eramizdan avvalgi X asrda iudaizm yahudiy qabilalari o‟rtasida sinfiy 
talabalanish ro‟y berishi va quldorlik munosabatlarining vujudga kelishi jarayonida 
mavjud qabilaviy dinlar asosida shakllangan. 
Ammo tarixiy fenomen sifatida iudaizmning rivojlanishi qabilalar 
o‟rtasidagi munosabatlar taraqqiyoti bilan bevosita bog„liq edi. Chunki qabilaviy 
xudolar evolyusiyasi natijasida yagona xudo yuzaga kela boshlagan edi. Bu 
jarayon o‟sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga asoslanishi muqarrar edi. 
Rivojlanishning muayyan davrida eng kuchli qabilalar xudosi boshqa qabila 
xudolaridan yuqori turuvchi bosh xudo hisoblana boshlagandi. Falastindagi Ruvim, 
Simon, Levin va Iuda singari eng mashhur qabilalar obro‟si ko‟tarila boshlagan. 
Bularning orasida Iuda qabilasi kuchli hisoblanib, obro‟si juda oshib ketgan, uning 
xudosi Yaxve esa barcha xudolardan yuqori turuvchi yakka hukmron xudo sifatida 
qabul qilingan. Bunga qadar politeizmda Yaxve tog„-tosh, chaqmoq, 
momaqaldiroq va suv xudosi sifatida tasvirlangan. Quldorlik davlatining barpo 
etilishi va rivojlanishi Yahudiy qabilalarini yaqinlashishi va birlashishiga olib 
kelgan. Yahudiy davlati vujudga kelishi bilan Yahudiy qabilalari o‟zlarini yerda 
hukmdor deyish bilan cheklanmasdan, yagona xudoni ham osmon hukmdori 
sifatida tan olishgan. 
Shu tariqa Yaxvedan boshqa xudolarga e‟tiqod qilishga barham berilgan. 
Ilgarigi qabila xudolaridan biri bo‟lgan Yaxve yakka deb e‟tirof etilgan. Qudus 
(Iyerusalim) Shahrida markaziy ibodatxona qurilgan va Yahudiy milliy-davlat dini 
vujudga kelgan. Yahudiylik monoteizm sinfiy munosabatlar bilan bevosita bog„liq 
ravishda yuzaga kelganligi uchun jamiyat hayotidagi tengsizlikni oqlagan. 

---

Iudaizm milliy-davlat dini sifatida podsho himoyasidagi ruhoniylar mavqeini 
mustaqkamlagan, hamda podshoning g„oyaviy himoyachisiga aylanganlar. 
Yahudiy ruhoniylari, kohinlar politeistik dinlardagi aqida, rivoyat, mig‟ologik 
qarashlarni, urf-odat, marosimlarni hukmron sing‟ mang‟aatlarini ko‟zlab, yangi 
monoteistik din talablariga moslab qayta ishlash orqali iudaizmning asosiy 
aqidaviy ta‟limotlarini o‟zida aks ettiruvchi muqaddas kitoblarni yaratdilar. 
Shunday qilib, iudaizmning rivojlanishi va bu din ta‟limotining vujudga 
kelishi uzoq davrlarni o‟z ichiga olgan. Shulardan dastlabkisi Bibliya davri, 
deyiladi. Bibliya tekstlari bir necha yuz yillar davomida yuzaga kelgan. U ikki 
qismdan - qadimiy axdnoma (Vetxiy zavet) va Yangi axdnoma (Novy zavet) dan 
iborat. Iudaizm ruhoniylari yangi axdnoma tannax deb ataydilar. Iudaizm 
tarafdorlarining fikricha, tannaxni xudo - Yaxve "muqaddas yozuvlar" sifatida 
Yahudiylarga yuborgan. Aslida esa yangi axdning mualliflari uni yozishda qadimgi 
Sharq xalqlarining turli diniy e‟tiqod va tasavvurlari, tarixiy hikoyalar va 
ag‟sonalar, mig‟ va diniy-falsafiy qarashlar, muhabbat kissalari va boshqa Shunga 
o‟xshash manbalardan foydalanganlar. 
Quldorlik tuzumi davrida iudaistlar davlati Assiriya, Vaviloniya va Yunonlar 
tomonidan bir necha bor bosib olinishi tufayli yahudiylar Falastinni tashlab 
ketishga majbur bo‟ldilar. Yeramizning 70-yillarida rimliklar yahudiylarning diniy 
markazi Quddus Sharif ibodatxonasini buzib tashladilar. O‟z ibodatxonasidan 
mahrum bo‟lgan yahudiylar turli joylarda mahalliy yig„ilishlar – sinagoglar tashkil 
etdilar.