2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Sharqning buyuk mutafakkiri Farobiy ―Fuqarolik siyosati‖ va ―Fozil
shahar odamlari‖ asarida borliq va uning ibtidosi masalasi haqida fikr
yuritadi. Farobiy borliq muammosini hal qilishda ―vujudi vojib‖ va ―vujudi
mumkin‖ning oʻzaro nisbatiga murojaat qiladi. Uning fikricha ―vujudi vojib‖
barcha mavjud yoki paydo boʻlishi mumkin boʻlgan narsalarning birinchi
sababi. Birinchi sabab sifatida u oʻzga turtkiga muhtoj emas. U mutloq borliq
va donishmandlik ifodasi. ―Vujudi mumkin‖ esa doimo oʻzgarishda,
ziddiyatli munosabatlarda boʻlib, unda barcha narsalar oddiydan
murakkabga, tartibsizlikdan tartiblilikka qarab harakat qiladi. ―vujudi vojib―
yaratgan eng buyuk voqelikdan biri inson aqlidir. U ―Fuqarolik siyosati‖
asarida borliqni olti darajaga boʻladi:
1. Birinchi holatdagi sabab.
2. Ikkinchi holatdagi sabab.
3. Uchinchi holatdagi aqli faol.
4. Toʻrtinchi holatdagi instinkt.
5. Beshinchi holatdagi shakl.
6. Oltinchi holatdagi materiya. Farobiy bu darajalarning har biriga ta‘rif
beradi. Keyin u ―uchinchi aql‖ – aqli faolni ta‘riflaydi. Unga koʻra, aynan
―aqli faol‖ga koʻra, insonning tabiiy, ma‘naviy va ruhiy hayoti shakllanadi.
Farobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun Aristotelning
shakl va materiya haqidagi ta‘limotidan foydalangan. Farobiy borliqning
birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan
boʻlsa-da, uning falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini
echishga intilish bilan tavsiflanadi. aynii shu sababli faylasuf borliqning
holatlarini, uning shakllarini: oddiy elementlar – havo, olov, er, suvni;
shuningdek minerallar, oʻsimliklar, hayvonlar, inson va osmon jismlarini
sinchiklab oʻrganadi. Shu tariqa u tashqi dunyoning obyektiv mavjudligiga
urgʻu beradi. Farobiyning falsafiy qarashlari Sharq falsafasining
rivojlanishiga kuchli ta‘sir koʻrsatdi.
Ibn Sino fikricha ham borliqning asosi ―vujudi vojib‖ ya‘ni Ollohdir.
Vujudi vojib bu birinchi mohiyat. Uning mavjudligi sababini boshqa narsalardan qidirish nooʻrin. Chunki birinchi sabab uning natijasi boʻlgan
xilma-xil jarayonlarning mohiyatiga bogʻliq boʻla olmaydi1. Zero, vujudi
vojibning mavjudligi uning oʻziga bogʻliq. U yagona, abadiy mohiyat. Unda
kamchilik va qusurlar boʻlishi mumkin emas. Vujudi vojib doimiy faol, unda
toliqish sustlik boʻlishi mumkin emas. Vujudi vojib vujudi mumkinning
yaratuvchisi. Vujudi mumkinning ichki mohiyati harakat bilan bogʻliq. Ibn
Sinoning borliq haqidagi qarashlari keyingi mutafakkirlar ijodiga ijobiy ta‘sir
koʻrsatdi.