2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Energiya borliq shakli. Fanning fundamental qonunlaridan biri –
energiya‘ning saqlanish va oʻzgarish qonunidir. Energiya moddiy jismlarning
oʻz holatini oʻzgartirish orqali muayyan vazifani bajarish qobiliyati boʻlib, u
yoʻq qilib boʻlmaydigan, rang-barang oʻzgarishlarga qodir substansiya
sifatida, materiya atributi sifatida talqin qilinadi.
Qadimda suv, shamol va hayvonlarning muskul kuchi ham energiya
sifatida tan olingan. Qadimgi misrliklar elkanni yaratib, shamol kuchi va
energiyasidan foydalanganlar, uni namoyish etganlar. Evolyusiya qonunlari
hamma narsa va jarayonlar nafaqat muskul kuchi bilan yoki fizik energiya
ta‘sirida, balki inson miyasi – tafakkur energiyasi yordamida ham amalga
oshirilishini talab qiladi.
Yunon tiliga mansub «energiya» tushunchasi Aristotel tomonidan koʻp
qoʻllanilgan. Dunyoning tabiiy ilmiy manzarasi doirasida energiya haqidagi
tasavvurlar mexanikada shakllangan va bu ata‘ma fanda birinchi marta 1807-
yilda qoʻllanilgan. U bilan bir vaqtda «kuch» ata‘masidan ham foydalanilgan. G.Leybnits energiya hodisasini «jonli kuch» deb tavsiflagan. G.Gelmgols
ilmiy muomalaga kiritgan potensial energiya haqidagi tasavvurni «kuchlanish
kuchi» deb nomlagan.
XIX–XX asrlar chegarasida fizikaning rivojlanishi harakatning yangi
turlari kashf etilishiga olib keldi, lekin ularda aynan nima harakatlanishi
noma‘lum boʻlib qoldi. Ayrim olimlar bu holatdan foydalanib, materiyasiz
harakat mumkin emasligini isbotlashga urindilar. Elektron tabiat hali yaxshi
oʻrganilmagani tufayli, elektron muayyan «nomoddiy kuch», moddiy
tashuvchisiz sof harakat, deb e‘lon qilindi. Energiya‘ni barcha hodisalarning
birinchi negizi deb biluvchi falsafiy yoʻnalish – energetizm deb nomlanadi.
Energetizmning asosiy tezisi «materiya» tushunchasini ma‘lum energiyalar
kompleksi bilan almashtirishdan iborat. Materiya moddaga tenglashtirilgan.
Energiya deganda, aksariyat hollarda moddiy harakat tushunilgan.
Materiya va harakatni nafaqat miqdor, balki sifat jihatidan ham yoʻq
qilib boʻlmasligini tan olish muhimdir. Harakatni sifat jihatidan yoʻq qilish
mumkinligini faraz etgan holda, uning faqat miqdor jihatidan saqlanishini tan
olish Olamning issiqlikdan oʻlishi konsepsiyasiga olib kelgan edi. Bu gʻoya
klassik elektrodinamika asoschilari V.Tompson va R.Klauzius tomonidan
ilgari surilgan. Ushbu nazariya zamirida termodinamikaning ikkinchi asosi
yoki entropiya‘ning oʻsishi qonunini butun Olamga nisbatan tatbiq etishga
urinish yotadi. Entropiya – xaoslashuv oʻlchovi. Sadi Karno 1829-yilda
ta‘riflagan termodinamikaning ikkinchi qonuni berk tizim yuz berish ehtimoli
oz boʻlgan holatdan oʻzining eng koʻp ehtimol tutilgan holatiga intilishini
koʻrsatadi. Buni tushunishga kundalik hayotdan olingan quyidagi misol
yordam berishi mumkin. Agar suvi qaynab turgan choynakni olovdan olsak,
uning qizishi davom etmaydi, (yuz berish ehtimoli oz boʻlgan holat), balki
soviydi (eng koʻp ehtimol tutilgan holat). Ammo qonun berk tizimlarga, ya‘ni
oʻzini qurshagan muhit bilan energiya almashmaydigan tizimlarga
moʻljallangan, bu esa ulkan kuchga ega abstraksiyadir, chunki dunyoda
aksariyat tizimlar berk emas. Termodinamikaning ikkinchi asosi berk tizim
sifatida talqin qilingan Olamga nisbatan tatbiq etilganida, hisob-kitoblar
barcha energetik jarayonlar bir yoʻnalishda yuz berishi lozimligini koʻrsatdi.
Energiya‘ning oʻzgarish jarayonlarini tavsiflovchi fizik kattalik sifatidagi
entropiya oʻsib bordi. Boshqacha aytganda, aql bovar qilmas xaos yuzaga
keladi. Energiya‘ning barcha turlari issiqlik energiyasiga aylanadi va soʻngra
makon boʻylab tarqalib ketadi. Olam soviy boshladi. Mutlaq issiqlik
muvozanatining yuzaga kelishi Olamning issiqlikdan oʻlishini anglatadi.
Bu qoidalarning mohiyati harakat shakllarining sifat rang-barangligi
yoʻq boʻlishiga yoʻl qoʻyib boʻlmasligini, ya‘ni energiya‘ning rang-barang
turlari issiqlik energiyasiga aylanishi mumkin emasligini koʻrsatishdan iborat
edi. Aslida Olamning issiqlikdan oʻlishi konsepsiyasi tabiiy ilmiy nuqtayi
nazardan ham asossiz edi. Termodinamikaning ikkinchi asosini butun Olamga nisbatan tatbiq etish imkoniyati uning tuzilishini erkin faraz qilishni,
xususan, uni berk deb tasavvur qilishni nazarda tutadi. Lekin Olam berk tizim
emas, u zarralar va elementlarning Cheksiz miqdoridan tashkil topgan, shu
bois mutlaq termodinamik muvozanat holati unga mos kelmaydi.
Energiya turlarining hozirgi tipologiyasi yo moddiy tashuvchilar –
mexanik, issiqlik, kimyoviy tashuvchilarni hisobga olgan holda, yo ularning
oʻzaro ta‘sirlari turi – elektromagnit yoki gravitatsion oʻzaro ta‘sirga koʻra
tuziladi. Mexanik energiya kinetik (harakatlanuvchi jismlar tezligiga bogʻliq)
va potensial (jismlar holatiga bogʻliq) energiyaga boʻlinadi.
Termodinamikada erkin va bogʻliq energiya farqlanadi. Ba‘zan tashqi va
ichki energiya toʻgʻrisida soʻz yuritiladi. Tashqi energiya deganda mexanik
energiya, ichki energiya deganda esa toʻliq energiya‘ning butun qoldigʻi
tushuniladi.
Fandaruhiy energiya tushunchasi qoʻllanilib, ruhiy energiya inson
tanasining barcha hujayra va a‘zolariga singib, u erda muayyan tartib,
garmoniya yoki disgarmoniya oʻrnatadi, degan ta‘limotga asoslanadi. Bunda
inson toliqish his etib, hattoki depressiya holatiga ham tushadi. Insonning
ruhlanishi, hattoki, goʻzalligi ham ruhiy energiya bilan bogʻlanadi. German
Gesse «Sharqqa sa‘yohat» asarida agar odam ahamiyatsiz ishlar bilan uzoq
vaqt shugʻullansa, bu uni qoʻzgʻatishi va unga kuch berishini qayd etgan.
Binobarin, ahamiyatsiz ishlar bilan shugʻullanganda hayot energiyasi
tiklanadi. Fanda ba‘zilar buni relaksiyalash qonuni deb nomlaganlar. Ammo
ruhiy energiya sohasi hozirgacha fanda yaxshi oʻrganilmagan. Ruhiy energiya
dunyo va hayotning barcha holatlaridan ta‘sirlanadi yoki tebranadi.
Ezoterika anʻanasida ruhiy energiya‘ning boshqa muhim xossasiga,
xususan, u makonda qatlam hosil qilishi, insonni qurshagan hamma
narsalarga oʻtirib, choʻkindi hosil qilishiga e‘tibor qaratiladi.Inson nafaqat
kosmik energiya‘ni toʻplovchi, balki uning kuchli tarqatuvchisi hamdir. Shu
bois ruhiy energiya tashuvchisi inson qanday boʻlsa, uning narsalari ham
shunday boʻladi. Ruhiy energiya qatlamlarining saqlanish yoshi muammoli
hisoblanadi. Uni asrlar ham, masofa ham yoʻq qila olmaydi, u ming yilliklar
osha yashaydi. Rivoyatlarga qaraganda, atlantlar, misrliklar, xaldeylar ruhiy
energiya‘ning mazkur xossasidan foydalanishgan. Ular muayyan sifatli
narsalarga ruhiy energiya‘ni qavat-qavat qilib toʻplaganlar, bu energiya
boshqalarga kerakli darajada ta‘sir koʻrsatishi lozim boʻlgan. Bunday narsalar
terafimalar yoki dam solingan narsalar deb atalgan, ularda energiya qatlamlari
toʻplanishi jarayonida muayyan duo oʻqilgan.
Bugungi kunda fikr va tasavvur energiyasini hech kim inkor etmasa
kerak. Aksincha, zamondoshimiz bu hodisani oʻz hayot tajribasidan olingan
misol bilan tasdiqlashga harakat qiladi. Shunga qaramay, «nozik daraja»dagi
rang-barang energiya hodisalarining amal qilish mexanizmlarini
tushuntirishga urinishlar, asosan, ezoterikaga oid adabiyotlarda uchraydi. Ruh va materiya, hayot va oʻlim, yaxshilik va yomonlik kabi mutlaqo
qarama-qarshi sohalar (oliy ziddiyatlar)ga duch kelinganida, ularni
neytrallashtirish, ya‘ni uchinchi bogʻlovchi narsani yaratish imkoniyati
nazarda tutiladi. SHu tariqa «energiya» tushunchasi qadimgi germetizm
ta‘limotida ruh – materiya ziddiyatida oʻrtadagi bogʻlovchi sifatida namoyon
boʻladi. Shu asosda butun oraliqdagi narsalar astral, birinchi va uchinchisi
esa mental va fizik deb ataladi.Shunday qilib, germetizm ta‘limotiga koʻra,
energiya‘ni oʻrganish astrallik holatini oʻrganish va bilish demakdir.
Ma‘naviy rivojlanish ichki ma‘naviyat, inson ma‘naviyatini bilish,
anglash va namoyon etishni anglatadi. Ruhiy energiya‘ni sinovchi sabrtoqatli va ezgu niyatli boʻlishi kerak. U shikoyat qilishi va tushkunlikka
tushishi mumkin emas.
Ezoterika namoyandalari ruhiy energiya oʻta nozik boʻlgani uchun u
bilan oʻta nozik darajada muomala qilish lozimligini ta‘kidlaydi. Oliy
energiya bilan muomala qilish ancha jiddiy muammodir. Ruhiy energiya
kuchi olov qudrati bilan barobar ekanligini unutmaslik kerak. Birinchidan,
bunday qudratli energiya‘ni asrash lozim. Ikkinchidan, oʻz tafakkurini nafaqat
harakatga keltirish, balki harakatdan tiyish uchun ham boshqara olish zarur.
Uchinchidan, oqilona sarflangan ruhiy energiya oʻrni darhol toʻldirilishini
e‘tiborga olish lozim.