2-mavzu: O’zbekiston ta’lim tizimi va xorij tajribasining qiyosiy tahlili reja

Y aponiyada oʻrta va yuqori maktab tizimi. Kichik oʻrta maktab-tyugakko.
Boshlangʻich maktabni tugatgan oʻquvchi oʻqishni kichik oʻrta maktabda davom ettirishi lozim. Yapon tili, matematika, jamiyatshunoslik, etika, tabiiyot, musiqa, sanʼat, maxsus faoliyat, jismoniy tarbiya, texnik mahorat va uy xoʻjaligini yuritish kabi majburiy fanlardan tashqari oʻquvchilar chet tili, qishloq xoʻjaligi yoki matematikadan chuqurlashtirilgan kurs kabi fanlarni tanlashlari mumkin. Kichik oʻrta maktab 3ta sinf 7,8,9-sinflarni oʻz ichiga oladi va majburiy taʼlimning oxirgi bosqichi boʻlib hisoblanadi. Oʻquvchilar yoshi 12dan 15 yoshgacha boʻladi. Xuddi boshlangʻich maktabdagiday, oʻrta maktabning asosiy qismi davlat tasarrufida, 5%-xususiy. 2001 yil apreldan boshlab ingliz tili majburiy fan boʻlib hisoblanadi. Koʻpchilik oʻquvchilar bitta yoki bir necha maktab toʻgaraklari, qiziqishlari boʻyicha klublarga qatnashadilar. Bu darsdan keyin soat 18:00gacha ish kunlari, dam olish kunlari ertalabki vaqtni egallaydi.
Kichik oʻrta maktabda oʻtiladigan fanlar qatoriga ingliz tili, bir necha tanlov fanlar kiradi. Bu fanlarning tarkibi maktablarga bogʻliq. Eng qiyin fanlar matematika va yapon tili hisoblanadi.
Yaponliklar farzandlarining eng yaxshi, yuqori taʼlim olishini juda hohlaydilar. Taʼlimga bunday katta eʼtibor “dzyuku” maktablarining yaratilishiga asos boʻldi. “Dzyuku”-nufuzli oʻquv muassasalariga tayyorlovchi maxsus kechki maktablardir. Bunday maktablarning analogi XVIII asrda yapon cherkovida paydo boʻlgan, hozirgi kunda dzyukular soni 100 mingdan oshiq.
“Kichik dzyuku”lar 5-6 oʻquvchidan iborat boʻlib, oʻqituvchining uyida shugʻullanadi. “Katta dzyuku”lar 5 minggacha oʻquvchilarni yigʻadi. Oʻqish bu maktablarda soat 16:50dan 20:50gacha davom etadi, darslar dushanbadan jumagacha boʻladi, haftalik nazoratni odatda yakshanba ertalabgacha belgilashadi. Yuqori (oʻrta) maktab-kotogakko.
Yuqori (oʻrta) maktab majburiy emasligiga qaramay, unda 94% oʻquvchilar tahsil oladilar. Yuqori oʻrta maktab soni 55%ni tashkil etadi, shunga qaramay davlat va xususiy katta maktablar pullik. Yuqori oʻrta maktabning 1-yil uchun dasturi hammaga bir xil, lekin keyingi 2 yil ichida oliy taʼlim olish maqsadiga koʻra kursni tanlash nazarda tutilmoqda.
Yuqori maktab dasturlari oʻrta maktab va boshlangʻich maktab dasturlariga koʻra xilma-xil, lekin oʻquvchilarga bilimning u yoki bu sohasiga ixtisoslanishi boʻyicha imkoniyatlar yaratiladi. Yuqori maktablarda oʻqish pulli, lekin davlat muassasalarida arzonroq. Pulli, xususiy oʻrta va boshlangʻich maktablar ham bor. Barcha pulli taʼlim muassasalarida stipendiyalar konkursi gʻolibi boʻlsa, tekin oʻqish mumkin yoki chegirmalar olish mumkin. Oʻrta maktabdan yuqori maktabga oʻtish imtihonlar natijalariga bogʻliq holda amalga oshiriladi. Oʻrta maktabda oʻzlashtirish koʻrsatkichiga koʻra oʻquvchi kirish imkoniyati bor boʻlgan katta maktab roʻyxatini oladi.
Odatdagi davlat maktablaridan tashqari pulli xususiy maktab-akademiyalar (gakuenlar) bor. Shuningdek, umumdavlat maktabi maqomidagi “milliy maktablar” mavjud. Bu akademiyaga kirish uchun yuqori konkurs asosida alohida imtihonlar topshiriladi. Bir tarafdan akademiyada yaxshi taʼlim dasturlari mavjud boʻlib, ularning koʻpchiligi oliy maktab yoki universitetga kirish uchun imkoniyat beradi.
Yaponiya hukumati OOʻYulari bitiruvchilarini oʻqituvchi lavozimiga tayinlashda qattiq tanlov siyosatini olib boradi.Boshqa davlatlardan farqli oʻlaroq, davlat maktabi oʻqituvchisi boʻlish uchun yapon fuqarosi oʻqituvchi diplomini olishi kerak va oʻqituvchilikka tayinlash imtihonidan oʻtishi kerak.Yaponiya kollejlari oʻz maqomi boʻyicha bizning oʻrta maxsus taʼlim muassasalari bilan teng. Ular kichik, texnologik, va maxsus tayyorgarlik kollejlariga boʻlinadi.
Kichik kollejlar gumanitar, tabiiy, tibbiyot va texnik fanlar sohasida tayyorgarlikning ikki yillik dasturini tavsiya qiladi. Bu kollej bitiruvchilari universitetning 2 yoki 3-kursida oʻqishni davom ettirishlari mumkin. Kichik kollejlarga qabul toʻliq oʻrta maktab bazasida amalga oshiriladi.
Talabgorlar kirish imtihonlari va undan kamroq “Birinchi bosqich yutuqlari testi”ni topshiradilar.
Yaponiyada texnologik kollejlarga toʻliq emas yoki toʻliq oʻrta taʼlimni tugatgach kirish mumkin. Birinchi holatda oʻqish muddati 5 yil, ikkinchisida-2 yil.
Bu tipdagi kollejlarda elektronika, qurilish, mashina qurilishi va boshqa fanlar oʻqitiladi. Maxsus tayyorgarlik kollejlari buxgalter, mashinist, dizayner, dasturchi, avtomexanik, tikuvchi, oshpaz va b. kabi 1 yillik kasbiy kursni tavsiya etadi. Bitiruvchilar OOʻYuda, kichik va texnik kollejlarda oʻqishni davom ettirish xuquqiga ega boʻladilar.
Notoʻliq va toʻliq oʻrta maktab bitiruvchilarini maʼlum kasbga tayyorlash uchun 2 tipdan iborat maktab tizimi yaratilgan boʻlib, bular majburiy taʼlim bazasidagi 1-4 yillik maxsus tayyorgarlik maktablari, hamda bir necha oydan 1-3 yilgacha davom etadigan koʻp tarmoqli maktablardir.
1978 yil joriy qilingan va oxirgi yillarda uning sezilarli darajada oshgan maxsus tayyorgarlik va koʻp tarmoqli maktablar Yaponiya uzluksiz taʼlim tizimida muhim oʻrin tutadi. Bu maktablar oʻquvchilarga kasbiy-texnik va umumtaʼlim yoʻnalish kurslarini taklif etadi. Oʻrta kasbiy taʼlim 2-3 yillik kichik kollejlar va 5 yillik texnik kollejlarda olinadi. Kichik kollejlar “tanki-daygaku” deb ataladi va butun Yaponiya taʼlim tizimining juda koʻp qismini tashkil etadi. Koʻpchilik milliy kichik kollejlar milliy universitetlar qoshida tashkil etilgan. Kichik kollejlarning yarmi oʻrta tibbiy xodimlarni, choragi yurist va iqtisodchilarni, qolganlari- texnik mutaxassislarni tayyorlaydi. Munitsipal kichik kollejlar jamiyatning ijtimoiy talablariga koʻra taʼlimiy va tadqiqot faoliyatini olib boradi.
Yaponiyada davlat universitetlariga toʻliq oʻrta maktabni bitirib kirish mumkin. Qabul 2 bosqichda oʻtkaziladi. Birinchi bosqichda abituriyentlar markazlashgan holda universitetlarga qabul boʻyicha Milliy markazlarda oʻtkaziladigan “Yutuqlar birinchi bosqichining umumiy testi”ni topshiradilar. Testni muvaffaqiyatli topshirganlar universitetda oʻtkaziladigan kirish imtihonlariga kiritiladilar. Testdan yuqori ball olganlar davlatning eng nufuzli universitetlariga kirish uchun imtihon topshiradilar.
Oliy taʼlim bakalavr darajasini olish uchun 4 yillik oʻqish belgilangan. Baʼzan maʼlum kasbiy darajani egallash uchun 6 yillik dastur tavsiya qilinadi. 2 tipdagi universitetlar mavjud: milliy universitetlar davlat universitetlari.
Yaponiyada kuchli 20talikka kirgan eng zoʻr Osiyo universitetlari: Tokio universiteti, Osako universiteti, Kioto universiteti, Toxoku universiteti, Nagoya universiteti, Tokio texnologiya instituti, Kyusyu universiteti, Sukuba universitetlaridir.
Universitet tanlashda birinchi mezon-uning nufuzliligida. Bunday nufuzli OOʻYu bitirgan yosh yigit-qizlar darhol ishga olinadi.
Yaponiya universitetlarida oʻquv jarayonini tashkil qilishning oʻziga xos xususiyati shundaki, umumilliy va maxsus fanlar aniq boʻlib oʻqitiladi.3 Birinchi ikki yillikda barcha talabalar umumtaʼlim tayyorgarligini oladilar. Bunda umumilliy fanlar: tarix, falsafa, adabiyot, jamiyatshunoslik, chet tillari oʻtiladi, shuningdek, boʻlajak kasbi boʻyicha maxsus kurslarni eshitadilar. Ilk ikki yillikda talabalar tanlagan kasblari mohiyatiga chuqurrok kirish imkoniyatiga ega boʻladilar, oʻqituvchilar esa-talabaning kasblarining toʻgʻri tanlaganliklariga ishonch hosil qiladilar va ilmiy salohiyatini aniqlashga erishadilar.
Nazariy jihatdan umumilliy sikl tugagandan soʻng talaba mutaxassislik va hatto fakultetni oʻzgartirishi mumkin. Aslida, bunday holatlar kam uchraydi va bitta fakultet doirasida boʻlishi mumkin, bunda ham tashabbuskor talaba emas, rahbariyat boʻladi. Oxirgi 2 yilda tanlangan kasb oʻrgatiladi. Barcha universitetlarda oʻqish muddati standartlashtirilgan. Oliy taʼlimda taʼlimning asosiy yoʻnalishlari va mutaxassisliklari boʻyicha 4 yil oʻqitiladi. Tibbiyot xodimlari, stomatolog va veterinarlar 6 yil oʻqishadi. Asosiy kursni tugatgach, bakalavr darajasi beriladi: gakushi. Ayrim mustasno holatlardan tashqari bitta universitetdan ikkinchisiga oʻtish amalda yoʻq.
Lekin baʼzi universitetlar chet ellik talabalarni 2 yoki 3-kursga qabul qiladilar, shunda talabalarni oʻtkazish boʻyicha maxsus imtihonlar oʻtkaziladi (transfer examination).
Oliy oʻquv yurtining tadqiqot ishlariga layoqati bor talabalari oʻqishni magistraturada davom ettiradi.
Koʻplab universitetlar oʻquv jarayonini semestr tizimi boʻyicha tashkil qiladi. Universitetda zachet birliklari tizimi tashkil qilingan. Unda auditoriya va laboratoriyada semestr davomida har hafta ichida sarflanadigan soatlar sonidan kelib chiqib, oʻqitilayotgan kursning hajmi belgilanadi. Bakalavr darajasini olish uchun 124dan 150 gacha zachet birliklarini toʻplash lozim.
Magistrlik darajasi dasturi chuqur ilmiy va kasbiy ixtisoslashtirishni nazarda tutadi. 30 zachet birligidan iborat boʻlgan dastur boʻyicha 2 yillik taʼlim, bitiruv imtihonlari va dissertatsiya himoyasidan keyin magistratura bitiruvchisiga magistr darajasi beriladi. 3 yillik doktorlik dasturlari 50 zachet birligi, bitiruv imtihonlari va individual tadqiqot asosida oʻtkazilgan dissertatsiya himoyasidan iborat oʻquv kursini oʻz ichiga oladi. Talaba, magistr va doktorantlardan tashqari yapon oliy oʻquv yurtlarida, erkin tinglovchilar, koʻchma talabalar, tadqiqotchi-talabalar va kollegial tadqiqotchilar bor
Erkin tinglovchilar asosiy kursga yoki magistraturaga bir yoki qator kurslarni oʻrganish uchun qabul qilinadilar. Yaponiya yoki chet el oliy oʻquv yurtlaridan kelgan koʻchma talabalar bitta yoki qator maʼruzalarda qatnashish yoxud magistratura va doktoranturadan ilmiy rahbarlikni olish uchun qabul qilinadilar. Tadqiqotchi talabalar (Kenkyu-sei) mazkur universitet professori rahbarligi ostida maʼlum ilmiy mavzuni oʻrganish uchun bir yillik magistraturaga kiradi, lekin akademik daraja berilmaydi.
Globallashuv davrida oliy taʼlim jamiyat hayotida oʻta muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan Yaponiyada oliy taʼlim tizimi juda qadrlidir.
Yaponiyada oliy taʼlim 12 yillik boshlangʻich va oʻrta taʼlimdan keyin boshlanadi. Yaponiya oliy taʼlim muassasalariga universitetlar, kichik mutaxassis diplomini beruvchi 2 yillik kollej, amaliy va ijodiy taʼlim beruvchi texnologik kollejlar va kasbiy va amaliy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus oʻquv kollejlari kiradi.