2-mavzu. Pul mablag’lari va hisob-kitoblar hisobi

vazifalari 
quyidagilardan iborat: 

pul mablag’lari bo’yicha xo’jalik sub’ektlari tomonidan amalga oshirilgan 
operatsiyalarni o’z vaqtida rasmiylashtirish va ro’yxatga olish; 

xo’jalik operatsiyalarining analitik va sintetik hisobining to’liqligini
hamda o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash; 

pul mablag’larining maqsadli sarflanishini nazorat qilish; 

pul mablag’lari va ularning harakatini aks ettiruvchi axborotni moliyaviy 
hisobotlarda to’g’ri, ishonchli aks ettirilishini ta’minlash. 
Xo’jalik sub’ektlarida pul mablag’lari, hisob-kitob operatsiyalarini to’g’ri 
tashkil qilish korxonalarning unumsiz xarajatlarni pasaytirishga olib keladi. 
Har bir xo’jalik sub’ekti o’z xo’jalik faoliyatida bevosita ishchi va 
xizmatchilar bilan hisob-kitoblarni, xo’jalik ehtiyoji uchun tegishli sarf-xarajatlarni 
naqd pul bilan amalga oshiradi. Bunday operatsiyalarni bajarishda albatta korxona 
o’z ixtiyoridagi naqd pullardan foydalanadi. Naqd pullar orqali hisob-kitob 
ishlarini amalga oshirish xo’jalik sub’ekti kassasi orqali amalga oshiriladi. 
Naqd pullarni qabul qilib olish, ularni saqlash va ishlatish bilan bog’liq 
xo’jalik operatsiyalari kassa operatsiyalari deyiladi.
Xo’jalik sub’ektlari naqd pulni bevosita bankdan oladi, uni kassaga kirim 
qiladi va olingan pul mablag’larini belgilangan maqsadlar bo’yicha sarflaydi. 
Xo’jalik sub’ektlari tomonidan bank muassasalaridan olingan naqd pullar 
belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi lozim. Korxona kassasida faqatgina 
ma’lum belgilangan limit miqdoridagi pul mablag’lari saqlanishi mumkin. Hisob-
kitob raqamidan kassaga olingan pullar korxona ishchi-xizmatchilariga ish haqi 
to’lash, mukofot, nafaqa berish, xizmat safari kabi xarajatlarini qoplash va boshqa 
maqsadlar uchun sarflanadi.

---

Kassa muomalalari moddiy javobgar shaxs bo’lgan kassir tomonidan 
yuritiladi. Kassir lavozimiga ishga qabul qilinayotgan shaxs bilan korxona mehnat 
shartnomasi bilan bir qatorda moddiy javobgarlik to’g’risidagi majburiyat ham 
tuzadi. SHartnomada kassir lavozimiga ishga qabul qilinayotgan shaxsning kassa, 
kassadagi naqd pullar hamda kassa operatsiyalarini amalga oshirish bo’yicha 
javobgarligi belgilanadi. 
Korxonaga bankdan naqd pul olish uchun chek kitobchasi beriladi. Xo’jalik 
sub’ekti ehtiyoji uchun pul olinishi uchun chek daftarchasining bir varag’i 
rasmiylashtiriladi. Unda bankdan olinadigan pulning miqdori va qanday maqsad 
uchun olinayotgani hamda oladigan shaxs, ya’ni kassirning familiyasi, ismi-sharifi 
ko’rsatilishi lozim. Chek kitobchasi varag’iga xo’jalik yurituvchi sub’ekti rahbari 
hamda bosh hisobchisi imzo qo’yadi va bu imzolar bankdagi hisob-kitob 
raqamidan pul olishga ruxsat berilishini anglatadi. 
Pul mablag’larining harakatini rasmiylashtiruvchi asosiy hujjat kassa 
orderlari hisoblanadi. Naqd pul kassaga kassa kirim orderini rasmiylashtirish orqali 
qabul qilinadi. Bu order bosh buxgalter va kassir tomonidan imzolanadi. Kassa 
kirim orderida amalga oshirilgan muomalaga asos bo’lib xizmat qiladigan 
hujjatning raqami, sanasi ko’rsatiladi. Bunday hujjatlar jumlasiga chek daftarchasi 
varag’i, bildirgi kabilar kiritiladi. 
Kassadan pul berilishi kassa chiqim orderi bilan rasmiylashtiriladi. Bu order 
korxona rahbari va bosh hisobchi, kassir tomonidan imzolanadi. Chiqim orderida 
pul nima uchun berilgani ko’rsatiladi va unga asos bo’luvchi hujjat orderga qo’shib 
qo’yiladi. Orderlarga qo’shib qo’yilgan dastlabki hujjatlarga tegishli muomala 
sodir qilingandan so’ng (shu hujjatlar ikkinchi marta foydalanmasligi uchun) 
“Olingan” yoki "To’langan” degan tamg’a qo’yiladi. Kassadan pul (pul berish 
haqidagi arizaga ko’ra) to’lov qaydnomasi asosida ham beriladi. Bu holda 
hujjatlarga kassa chiqim orderi o’rnini bosuvchi tamg’a qo’yiladi.
Ish haqi, mukofot, nafaqa berish haqidagi to’lov qaydnomalarida korxona 
rahbari va bosh hisobchining pulni berish to’g’risidagi ruxsat yozuvi bo’lishi 
lozim. Kassa hujjatlari kassaga berilgunga qadar buxgalteriyada kassa kirim va 
chiqim orderlarini ro’yxat qilish jurnaliga yozib qo’yiladi. Ana shu jurnal 
yordamida korxonadagi buxgalteriya xodimlari kassa muomalalarini yuritish 
bo’yicha nazorat olib boradi. 
Korxonaning buxgalteriya xodimlar to’lov qaydnomalarida kassirlar 
tomonidan qayd etilgan yozuvlarni tekshiradi hamda ular bo’yicha berilgan va 
deponentga o’tkazilgan so`mmalarni hisoblab chiqadi.  
Xo’jalik sub’ektining barcha naqd pul tushumlari va uning sarflanishi kassa 
kitobida hisobga olinadi.

---

Har bir xo’jalik sub’ekti faqat bitta kassa kitobini yuritadi. Bu kitob varaqlari 
raqamlangan, ip o’tkazilgan va unga surg’uchli yoki mastikali muhr bosilgan 
bo’lishi lozim. Kassa kitobidagi varaqlar soni mazkur xo’jalik sub’ekti rahbari va 
bosh buxgalteri imzolari bilan tasdiqlanadi.
Kassa kitobidagi yozuvlar ikki nusxada sharikli ruchkada qayd etiladi. 
Varaqlarning ikkinchi nusxasi yirtib olinadigan bo’lib, ular kassir hisobot berishi 
uchun xizmat qiladi. Varaqlarning birinchi nusxasi kassa kitobida qoladi. 
Varaqlarning birinchi va ikkinchi nusxalari bir xil raqamlar bilan raqamlanadi. 
Kassa kitobiga o’chirib yozish va izohsiz tuzatishlar kiritish man etiladi. 
Kiritilgan asosli tuzatishlar korxona kassiri, shuningdek, bosh hisobchi yoki uning 
o’rnini bosadigan shaxsning imzolari bilan tasdiqlanadi.
Har ish kuni oxirida kassir bir kunlik muomalalar yakunini hisoblaydi, 
kassada qolgan pullar qoldig’ini keyingi kun sanasiga o’tkazadi va buxgalteriyaga 
kassir hisoboti sifatida yirtib olingan ikkinchi varaqni kirim va chiqim kassa 
hujjatlari bilan birga kassa kitobiga imzo chekib topshiradi.
Kassa va kassa muomalalari bo’yicha dastlabki buxgalteriya yozuvlari kassa 
orderlarida amalga oshiriladi. Bu hujjatlarda kassa schyoti bilan aloqaga 
kirishayotgan schyotlar raqami ko’rsatiladi. 
Kassa muomalalari bo’yicha misollarni ko’rib chiqamiz. 
Joriy yilning 15 aprel kuni hisob-kitob schyotidan kassaga ishchilarga ish haqi 
to’lash uchun 265000 so’m, xo’jalik xarajatlari uchun 40000 so’m va xizmat 
safarlari uchun 50000 so’m naqd pul olindi. 
3 kundan so’ng, ya’ni 18 aprel kuni kassadagi naqd pullarning sarflanganligini 
tasdiqlovchi hujjatlarni kassir kassa hisobotiga kiritdi va kassadagi naqd pul 
qoldig’ini aniqladi. Ishchilarga ish haqi berish qaydnomasida 265000 so’m 
berilishi ko’zda tutilgan, olinganligini tasdiqlovchi imzo qo’yilgan ish haqi 
so`mmalari esa 235000 so’mni tashkil qildi. Ish haqi olmagan bir ishchining ish 
haqi so`mmasi yozilgan satrga kassir “deponent” belgisini qo’yib, qaydnomani 
yopdi. Xo’jalik xarajatlari uchun esa ekspeditor A. Hakimovga 40000 so’m pul 
berilganligini, xizmat safari uchun esa bosh muhandis Q.Azizovga 50000 so’m 
berilganligini tasdiqlovchi ikkita kassa chiqim orderlari mavjud. 15 aprel kuni 
kassada pul olingunga qadar naqd pul yo’q edi. Kassir hisobotini kassa kitobida 
quyidagicha aks ettirdi: