2-Mavzu: Tola va ularni turlari. Paxta tolasining tuzilishi va kimoviy xossalari. Tolaning fizik-mеxanik xossalari. Kimyoviy tolalar. Tolaning xossalari uning kimyoviy tarkibi va tuzilishi paxtani dastlabki ishlash texnologiyasi

To‘qimachilik tolalarini asosiy xususiyatlari 
1-jadval. 
Ko‘rsat-
kichlar 
O‘lchov 
birligi 
Paxta
tolasi 
Zig‘ir (lub) 
Jun 
Tabiiy 
ipak 
Kimyoviy
tolalar 
o‘rta 
tola-
li 
Ingichka 
tolali 
Texnik 
tola 
Elemen-
tar tola 
In-
gich-
ka 
Da-
g‘al 
sun’iy 
tolalar 
Sinte-
tik 
tolalar 
Tola 
uzunligi 
Mm 
28-
35 
35-45 
150-
1200 
1-60 
30-
120 
120-
150 
500-
900 
CHeki yo‘q 
CHiziqiy 
zichligi 
Teks
0,16-
0,22 
0,12-
0,16 
0,05-
0,05 
0,16-
0,33 
0,33-
0,66 
0,66-
3,3 
0,16-
5,5 
0,1gacha va 
kichik 
Nisbiy 
pishiqligi 
Sn/teks 
22-
23 
29-38 
35-45 
40-65 
10-
16 
8-12 
22-35 
18-30 
40-55 
Uzishdagi 
uzayishi 
% 
4-7 
5-8 
1-3 
1-3 
20-
40 
15-
35 
14-18 
15-25 
18-25 
Olinadigan 
ip chiziqiy 
zichligi 
Teks 
12-
125 
3-12 
12,5-
1000 
70-1000 
10-
100 
50-
1000 
2-16,5 
2-25 
2-25 
Sintetik tolalar ichida poliamid birikma - kapron eng keng tarqalgan. Bu tola 
juda pishiq, uni xar xil chiziqiy zichlikda tayyorlash mumkin, nam xolatda pishiqligi 

---

deyarli o‘zgarmaydi. Kapron tolasi sof xolda xam boshqa tabiiy tolalar bilan 
aralashtirib ishlatiladi. 
Lavsan tolasi yuqori molekulyar poliefir birikma xisoblanadi va asosan shtapel 
, ba’zan ip ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Keyingi vaqtlarda shtapel tolasi - lavsan 
ko‘pincha tabiiy yoki kimyoviy tolalarga aralashtirilib ishlatilmokda. Natijada ulardan 
to‘qilgan gazlama uncha g‘ijimlanmaydi, pishiqlashadi va ko‘rkamlashadi. 
Nitron tolasi poliakrilonitril birikma bo‘lib, asosan tabiiy tolalarga 
aralashtirilgan shtapel ko‘rinishida ishlatiladi. Nitron kapron va lavsanga qaraganda 
uncha yirik emas, lekin tukli bo‘ladi. Bu xossasi uni jun tolasi bilan aralashtirilgan 
xolda ishlatilishini taqozo etadi. Sof nitron tolalari asosan texnik gazlamalar to‘qish 
uchun ishlatiladi. 
Ip gazlamalar ishlab chiqarishda sintetik xlorin tolasi va sun’iy tolalar - yuqori 
modulli viskoza va polinoz tolalar xam ishlatiladi. 
Ular viskoza tolalarining modifikatsiyasi xisoblanadi. 
Kimiyoviy tolalarning xossalari tabiiy tolalarnikiga qaraganda bir tekisroq 
bo‘ladi, shu bilan birga ularning ba’zi xossalari - uzunligi, chiziqli zichligi, pishiqligini 
rostlab turish mumkin. Kimiyoviy tolalar ishlab chiqarishni kengaytirg‘shga yordam 
beradigan omillarning boshqa gruppasi Kimyoviy tolalar ishlab chiqarishni iqlim 
sharoitlariga bog‘liq emasligi, ba’zi xil tolalarni ishlab chiqarishda ish unumining 
yuqoriligi, xom ashyo resurslarining mo‘lligi va ularni ishlab chiqarish ekin 
maydonlarini kengaytirkshga bog‘liq emasligidir. Tabiiy tolalar ishlab chiqarishda zsa 
buning aksini ko‘ramiz. 
Kimiyoviy tola ishlab chiqarish sun’iy tolalar — viskoza tolalar ishlab 
chiqarishdan boshlandi. Keyinchalik sellyulozadan boshqa tolalar ishlab chiqarila 
boshlandi. xozirgi vaqtda sun’iy tolalar ishlab chiqarish barcha Kimyoviy tolalar ishlab 
chiqarishning yarmidan ko‘pini tashkil etadi. 
Barcha Kimyoviy tolalar tabiiy polimerlardan olinadigan sun’-iy xamda eng 
oddiy birikmalar — monomerlardan Kimyoviy sintez yo‘li bilan olinadigan sintetik 
xillarga bo‘linzdi. Ko‘pgina Kimyoviy to‘qimachilik tolalari yuqori molekulyar 
organik birikmalar xisoblanadi. SHisha va metall tolalar anorganik tolalar jumlasiga 
kiradi. 
To‘qimachilik tolalari ishlab chiqarishda foydalaniladigan Kimyoviy yuqori 
molekulyar birikmalar tuzilishiga ko‘ra karbosiklik va geterosiklik xillarga bo‘linadi. 
Karbosiklik birikmalar shunday birikmalarki, ularda sikllar-ga faqat uglerod 
atomlari kiradi. Ularga polietilen, polipropilen, polivinil xlorid kiradi. 

---

Geterosiklik birikmalar — sikllari (xalqalari) da, uglerod atomlaridan tashqari, 
boshqa atomlar: kislorod, azot atomlari va xokazo atomlar bo‘ladigan birikmalar. Ular 
jumlasiga ko‘pgina Kimyoviy tolalar kiradi. 
Barcha Kimyoviy tolalar suyuq yoki suyuqlantirilgan polimerni. filerlar — 
yigiruv voronkalarining kichik teshiklari orqali siqib o‘tkazish va xosil bo‘lgan ipni 
suyuqlik eki gaz bilan qotirish yo‘li bilan olinadi. 
Kimyoviy tolalar ishlab chiqarishning butun siklini quyidagi bosqichlarga bo‘lish 
mumkin: xom ashyo olish va uni dastlabki tayyorlash; iigiruv eritmasi yoki 
suyuqlanmasi xosil qilish (unga bo‘yovchi moddalar qo‘shib tayyor bo‘yalgan tola 
olish mumkin).