2-mavzu: turizm sohasida restoranlar ovqatlantirishning asosiy tizimi sifatida reja

 
3. Dunyoning mashhur restoran zanjirlari 
Transmilliy kompaniyalar. BMT hujjatlariga muvofiq, transmilliy kompaniyalar yuridik 
shakllari, xo‘jalik yuritish sohasidan qat’iy nazar ikki yoki undan ortiq mamlakatlarda filiallari 
bo‘lgan, ularning faoliyatini boshqarib turadigan kompaniyalar kiradi. TMK doimiy ravishda 
Tovar eksportidan tortib, xorijda xizmatlarni ishlab chqishgacha qonuniy tarzda o‘tib o‘zining chet 
ellardagi ishtirokini kengaytirib boradi va tashqi ekspansiyani amalga oshiradi. Ular, shuningdek, 
ssuda pullari ham beradi va boshqaruv bo‘yicha noinvestitsion bitimlar tuzadilar.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yilmalar TMKlar xorijiy investor qo‘lidagi mablag‘ning saqlanish 
ustidan nazorat qilishni mo‘ljallaydi. Ona kompaniya chet elda aksiyadorlik firmalari ta’sis etadi 
yoki amaldagi mavjud xorijiy firmadan aksiyalarning nazorat paketini sotib oladi. Aksiyalarning 
yarmidan ko‘proq qismi (ulushlar), uning faoliyati ustidan to‘liq nazorat qilishda hissa kam bo‘lsa-
da, filialga tegishli bo‘ladi. 
TMK chet elda xorijiy filiallarning bo‘limi singari turli ko‘rinishlari orqali faoliyat olib 
boradi. Ular xorijda ro‘yxatdan o‘tkazilsalarda, o‘z balansiga ega mustaqil kompaniya hisoblanadi, 
to‘liq (100%) onalik firmasi, ya’ni TMKga tegishli bo‘ladi. 
Kompaniya xorijiy firmalarga qarzga mablag‘lar berib, o‘zining chet eldagi ishtirokini 
kengaytirishi mumkin. U ssuda berishda qarzni to‘lagungacha ssuda oluvchining mulkini ushlab 
turishga haqli yoki qarz oluvchi bilan unga ssuda nfoizidan tashqari qo‘shimcha manfaat ko‘rishi 
yuzasidan shartnoma imzolaydi. 

---

Boshqaruv bo‘yicha investitsion bitimlar tuzish firmalar o‘rtasida keng tarqalgan tajribadir. 
Bunday holda ona kompaniya korxona bo‘g‘inlarini shartnoma (kontrakt) asosida boshqaradi. 
Korxona mustaqilligini saqlaydi, turli egalar bo‘lishi, turli manbaalardan moliyalashtirilishi 
mumkin . Lekin mahsulotni yagona savdo markasi ostida sotadi. Boshqaruv bo‘yicha investitsion 
bitimlar tizimi uning ishtirokchilariga ishlab chiqarish ko‘lamidan tejash imkonini beradi. 
Ayniqsa, marketing sohasida kuchlarni izohlovchi bir necha nazariyalar ma’lum. Ularning 
hammasi xorijiy investitsiyalashdan maksimum daromad olishni bosh masad qilib qo‘yadi. 
Ulardan biri kapital migratsiyasining xalqaro shartlari bo‘lib daromad me’yori va foiz stavkalari 
farqi hisoblanadi. Agar hamma milliy iqtisodiyot birday mablag‘ oqib kelishiga ochiq bo‘lganda 
edi, foiz stavkalarining xalqaro muvozanatini belgilashni kutish mumkin edi. Kompaniyalarga esa 
investitysiyani qayerga kiritishning farqi qolmasdi, mablag‘dan foydalanish samaradorligi foiz 
stavkasidan oshsa bo‘lar edi. Haqiqatda esa har xil cheklovlar mavjud. 
Dunyoda yagona foiz stavkasini belgilashga to‘sqinlik qiluvchi katta yoki kichik 
darajadagi qaltisliklar bor. Ammo qayerda mablag‘larni erkin qo‘yilishiga sharoit bo‘lsa, xorijiy 
investitsiyalash xuddi ichki tartiblardagidek kechadi. Bu shuni bildiradiki, mablag‘ importchi 
mamlakatlarida foyda olish fondi cheklangan ekan, kapitalning xalqaro harakati, TMKning 
mamlakatda tengsizligi davom etaveradi.
Mamlakatga qancha miqdorda mablag‘ olib kelinishi bir qator omillarga bog‘liq: foiz 
stavkasi (yuki) hajmi, investitsiyaning daromadliligi, iqtisodiyotning ochiqligi, kattalik va 
taqsimlanishning qaltisligi, qarzni to‘lash kafolati va o‘z vaqtida to‘lash.
Jahon bozoriga yorib kirish va unda yashab qolishi uchun kompaniya ma’lum oligopolistik 
ustunlikka ega bo‘lishi lozim, bu mablag‘ bo‘ladimi, texnologiya yoki boshqaruv mahorati 
bo‘ladimi, ahamiyati yo‘q. Ular tufayli X(iks) mamlakatlardan kompaniya Y (igrik) 
mamlakatdagi mahalliy firmalardan ishlab chiqarishda ustunlik qila oladi va yuqori daromad oladi. 
Biz bekorga birinchi o‘rinda transmilliy kompaniyalarga ta’rif berib o‘tganimiz yo‘q. 
Chunki xalqaro restoranlar zanjiriga kiruvchi har bir restoran transmilliy kompaniya (TMK) 
hisoblanadi.