2 mundarija

Sopol buyumlarining xususiyati va ishlatilishi. 
Tuproqli va ohakli fayans buyumlari yumshoq sopol buyumlariga kiradi. Ular 
anchagina g’ovak bo’lib, 19-22 % suvni shimadi. Ularning 1 sm
2
yuzani 
sindirishga sarf qilinuvchi kuch 60-200 kilogrammga to’g’ri keladi. Shu yuzaning 
siqilishga chidamliligi 600-900 kilogramm atrofida bo’ladi. Issiqlik kengayish 
koeffistienti esa 50-60x10
-7
grad.
-1
ga teng. 

---

118 
Tuproqli va ohakli fayansning asosiy kamchiligi temperaturaning o’zgarib 
turishiga turg’unsizligidir. Shuning uchun bunday buyumlar juda oz miqdorda 
ishlab chiqariladi. Uning massasi asosida galvanika elementlari saqlanuvchi idish, 
filtr, arzon xo’jalik buyumlari yasaladi. 
Yarim chini massasidan tayyorlangan xo’jalik va maishiy idishlari urilish va 
issi-sovuqning o’zgaruvchanligiga chidamliigi bilan fayansdan ustun turadi. 
Masalan, yarim chinnidan yasalgan tarelka 25-200 gradusda xaroratning marta 
o’zgarishiga chidaydi. Bu jixatdan u chini buyumlarning xossalarini eslatadi. 
Shamotli fayans qattiq fayans massasi asosida yaratilgan. Uning tarkibida 
shamot bo’lganligi tufayli yuqori harorat va urilishga chidaili bo’ladi. Shu tufayli 
ularning massasi asosida vanna, rakovina va boshqalar yasaladi. Vanna oshxona 
devorlariga yopishtiriladigan plitalar o’zining suv shimuvchanligi (16% dan 
oshmasligi kerak), issiqqa chidamliligi (100
0
gacha qizdirilib, so’ngra 18-20
0
li 
suvda tez sovitilganda sir qatlami darz ketmasligi lozim) va boshqa xususiyatlari 
Bilan sopol buyumlarga yaqin turadi. 
Sopol ishlab chiqarish usullari. 
Hozirgi kunda sopol buyumlari massasi turli xil usulda tayyorlanadi. 
Birinchi usul eng qadimiy bo’lib, bu usul boyicha suyuq modda – quyishga 
mo’ljallangan shliker tayyorlanadi va quyiladi (2-rasm). Bunday shakarqiyom 
moddaning namligi 31-32 % bo’ladi. Ikkinchi usul ishlab chiqarishda keng 
qo’llaniladigan bo’lib, uni mutaxassislar plastik usul deb ataydilar. Bu usul 
boyicha odat namligi 16-25% bo’lgan plastik massa tayyorlanadi va qoliplarda 
kerakli shakllar hosil qilinadi. Uchinchi usul boyicha namligi 5-8% bo’lgan 
talqonsimon massa tayyorlanadi. 
Korxonalarda shlikerni qoliplarga qoyish ko’pincha mexanizastiya yordamisiz 
bajariladi. Shu tufayli qoliplashdagi bosim bir atmosferadan yuqori bo’lmaydi. 5-
8% namlikga ega bo’lgan yarim quruq poroshok bir yoki ikki tomonlama, bir 
pog’onali yoxud ko’ppog’onali usullarda 200-400 kgs/sm
2
bosimda presslanadi. 
Presslash jarayoni tirsak – dastali, frikstion, rotastion va gidravlik presslarda 
bajariladi. Plastik massaning namligi 16-25% bo’lganda presslash 10-20 kgs/sm
2
bosimda lentasimon yoki shtampovka presslarida amalga oshiriladi. Odatda 
tayyorloy shnek yordamida suriladi va zichlanadi. 
Sopol ishlab chiqarish ancha murakkab prostess bo’lib, bir qancha 
bosqichlarni o’z ichiga oladi. Ma’ruza matnining bu qismida berilayotgan kattiq 
fayans nomli sopol ishlab chiqarishning texnologik sxemasi bu haqda to’la 
tushuncha xosil qilishga yordam beradi (3-rasm.). 
Yarim quruk presslash usuli kata bosim ostida turli avtomatik moslamalar 
yordamida amalga oshirilgani tufayli presslanayotgan massani qoliplash usuli bilan 
ish yuritilganda soda yoxud murakkab shaklli buyumlarni yasash mumkin. Shliker 
yoxu eritma bilan ishlanganda esa o’ta murakkab shaklli buyumlar gipsli 
formalarga qoyiladi. 
Haqiqatdan ham korxonalarda choynak, koshin, kuvacha, ko’ra (vaza), 
xaykalcha, unitaz, umivalnik singari sopol buyumlari eritmalardan quyib olinadi. 
Lagan, tarelka, kosa, piyola, quvur va plita singari xo’jalik asboblari esa plastik 
massa olish va uni qoliplash usuli orqali amalga oshiriladi. Koshinlashda 
ishlatiladigan plita, guldor sopol va turli xildagi soda shaklli buyumlar 
pressavtomat yordamida tayyorlanadi. 

---

119 
Ushbu qattiq fayans olishning umumiy texnologik sxemasini bir oz 
o’zgartirib boshqa fayans turlarini ishlab chiqarishga ham joriy etish mumkin. 
Jumladan, sxemada dala shpatiga oid liniya olib tashlansa, texnologik jarayon 
tuproqli fayans sxemasiga o’xshash bo’lib qoladi. Ohakli fayans buyumlarni ishlab 
chiqarishda yuqoridagi sxemaga oxaktosh liniyasi kiritish darkor. 
Ohaktosh konlarni portlatish va bir cho’michli ekskavatorlar yordamida 
qazib olinadi. Shundan o’ng tosh bo’lakchalari 12 tonna yoki undan xam ko’proq 
yuk ko’taradigan KrAZ va BelAZ markali avtosamosvallarda ohakli fayans 
korxonasining ohaktosh saqlash omboriga jo’natiladi. Ohaktosh ishlov berish va 
dozalash operastiyalari orqali komponentlarni aralashtiruvchi tegirmonlarga kelib 
tushadi va boshqa xom ashyolar bilan aralashib ketadi.