3-ameliy tema: Basiliw sindrominda jaraqatlanǵanlarǵa kórsetiletuǵin birinshi medisinaliq járdem. Suwǵa shókken adamǵa, muzlaǵan, elektr togi urǵan insanlarǵa medicinaliq járdem kórsetiw

IV dáreje (aqirǵi): klinik ólimge ótiwshi dáwir. Waqiya jayinda járdem kórsetiw hám transportirovka qiliwda jábrleniwshiniń shok jaǵdayidan uluwma shiǵariwǵa uriniw shárt emes. Zarúr, shoktiń kúsheyip ketiwine jol qoymaw kerek, dem hám júrek qan tamir tiziminiń háreketin jaqsilap, ólim qawipin kemeyttiriw kerek. Travmatik shokti emlewdiń tiykarǵi deregi-arnawli emlew orinlarina tezlik penen jatqariw.

• 
  Shok jaǵdayiniń belgi hám alamatlari qatti ishki yamasa sirtqi qan ketiwinde gúzetiletuǵin belgi hám alamatlar sińari
  
• 
  teriniń reńi qashadi, suwip ketedi hám iǵal bolip qaladi,
  
• 
  halsizliq,
  
• 
   tinishsizliq,
  
• 
   awiz quriwi, shólewi,
  
• 
   dem aliw tezlaisiwi,
  
• 
   miydiń ayniwi,
  
• 
   hawa jetispewi.
  
• 
  Jábrleniwshiniń normal dene temperaturasin saqlap turiń, ústine kórpe yamasa palto jawip qoyiń
  
• 
  Ómiriy zarúr organlarǵa qan aǵimin jaqsilaw ushin ayaǵin deneden 30 sm joqariǵa kóteriń. Eger basi, moyni, omirtqa paǵanasi, soni yamasa baltir jaraqatlanǵan boliwi múmkin bolsa, júrek xuriji, insolltdan gúman bolsa yamasa Jábrleniwshiniń awhali qanaqarliǵin bilealmasańiz, ayaǵin kótermew kerek.
  
• 
  3. Shokti keltirip shiǵarǵan sebepte, máselen, sirtqi qan ketiwin aldin aliwǵa háreket qiliń.
  
• 
  4. Jábrleniwshige hesh nárse ishirmeń (eger jábrleniwshi shóllewdi sezinip atirǵan bolsa, ernin suw menen iǵallap turiń)
  

Elektr togının organizmge tásiri.Shógiw.
1.Awıl xojalıǵı islep shıgarıudı rawajlantırıw faktorlarınan biri onı elektrlaw. Ol miynetti jeńillestiriw menen bir qatarda adamlar ómirine hám sawlıǵına jolda úlken qawip tuwdıradı. Basqa qáwipli dereklerden elektr togın ásbaplarsiz hám málim aralıqta turmastan anıqlap bolmaydı.
Elektr togı menen jarahatlanıwlar ulıwma alǵanda 0, 5-1, 0 % ni payda etedi. Birak olardan elektr togı nátiyjesinde ólim menen pitkeni 20-40 % ga tuwrı keledi.
Elektr jaraqat-elektr togı yamasa elektr tásiri nátiyjesinde kelip` shıqqan jaraqat.
Elektr toginan har túrli sharayatlar: sim yamasa tok ótkeriwshi ashıq bólimlerge tiyip ketiwden, qorǵanǵanlıǵı bulzılǵan bolsa, elektr togınıń tasir qılıwi, úskenelardıń metall bólimlerige tiyip ketiwden, biyqásten kúshleniw astına tasıp qalıw, elektr uzatıwshı bóleklerge úlken ólshemli mashinalardıń (avtokranlar, dán orıw hám paxta teriw kombaynları) ruxsat etilmegen dárejede jaqınlasıwı hám basqalarda jarahatlanıw múmkin.
Elektr qawipsizlik(GOST 12.1.009-76) – shólkemlik hám texnik kesheler dizimi hám qurallar, olar adamlardı elektr maydanınan da statik elektr togın zıyanlı hám qáwipli tásirinen qorǵaniwin táminleydi.
Elektr togının adam organizimine hám haywanlarǵa tásiri jolda ózine say quramalı formada bizgeshe keledi. Organizimnen elektr togının ótiwi nátiyjesinde Ximiyalıq, ıssıllıq hám biologiyalıq tasir kórsetedi. Ximiyalıq tasir sebepli qan quramıdaǵı zatlar hám basqa organik suyıqlıqlar maydalanadı. Issılıq tásiri nátiyjesinde teriniń ayrım bólimleri kúyedi. Elektr togının biologiyalıq tásiri nátiyjesinde organizmdegi tiri kletkalar qózǵaladı, teri qıshıydı, tamır tartısadı hám múshekler qısqaradi. elektr togı urıwı úlken qawip tuwdıradı, ol barlıq organizmdi jaraqatlaydi, nerv sistemesın, júrek hám dem alıw organların tólıq yamasa bir qısmı insul`t bolıwı múmkin. Organizmdi elektr toginan jarahatlanıwıga bir neshe faktorlar: tok kúshi, insannıń qarsılıǵı, kúshleniw bólegi, tok chastotasi hám túri, tasir qılıw múddeti. Sonday aq adam organizminiń óz-ara qasiyetleri tasir kórsetedi.
Qawip júz beriwi múmkin bolǵan tómendegi tok bóleklerin ajratıw múmkin:
1. Seziliwsheń tok (2mA gacha)-organizimnen ótkende sezilerli qozǵatıwdı keltirip shıǵaradı;
2. Qoyıp jibermituǵın tok (10-25mA)-organizimnen ótkende qol múshekleride jeńip bolmaytuǵın tamır tartısıwlar júz beredi.
3. Fibrilyatsion tok (50-mA den joqarı)-organizimnen ótkende júrekti fibrilyatsiyalaydı (júrek múshekleriniń tartıpsiz qısqarıwı).
Elektr toginan jarahatlanıwda adam denesiniń qarsılıǵı úlken axmiyetke iye. Adam denesiniń elektr toǵına qarsılıǵı keń 100000 den 1000 Om aralıqda ózgeredi hám jer qaplamınıń halatına (qurǵaq, ıgal, daǵallesken, zıyanlanbaǵan yamasa jaraqatlanǵan teri), baylaniw maydanı hám tıǵızlıǵı, sondayaq ótip atırǵan toktıń kúshi hám chastotasiga hám tasir qılıw múdetine baylanıslı boladı. Sharshaǵanda, kesellengende, terlegende, elektr qurılmaları astında islep atırǵanda dıqqat itibar basqa nársege shalǵımawdı organizmniń elektr togı tásirine qarsılıǵı keskin kemeyedi. Júregi kesel, terisinde qıshıma keselligi bar, asqazanda jara, epilepsiya menen awırǵan, bawır hámde búyregi kesel hám basqa kesellikleri bar adamlar elektr qurılmalarıda islewga jol qoyılmaydı.
Haywanlardıń organizimine hám elektr togı, adamlardaǵı sıyaqlı tasir qıladı. Haywanlar qanshalıq awır bolsa, elektr togına qarsılıǵı sonsha kóbiyedi. Tok qıymatı 100 mA bolǵanda, júrek háreketinde yamasa dem alıwnıń ishinde hesh qanday ózgeriw bolmaydı. Biraq haywan denesiniń qarsılıǵı, adam denesiniń qarsılıǵıdan biraz kem. Úlken shaxlı mallardıń aldınǵı hám arqa ayaqları arasındaǵı dene qarsılıǵı 400-600 Om, haywan jıǵılǵan bolsa 50-100 Om geshe kemeyedi.
Haywanlarǵa kishkantay kúshleniwler menen har waqıt tasir qılıp turılsa, olar ónimdarlıǵı kemeyip ketiwi kózetiledi. Eger kúshleniwniń úlkenligi 4-8 V bolsa, sút beriw 20-40 % ke kemeyedi.
Awıl xojalıǵında, ádette, ózgeriwsheń elektr togınan paydalanıladı. Kópǵana qurallar 380 V kúshleniw menen isleydi, jaqtılandırıw ushın bolsa 220 hám 127 V kúshleniwlerden paydalanıladı. Elektr qawipsizligi shártlerine kóre, elektr qurılmalar 1000 V keshe hám 1000 V dan joqarı kúshleniwli qurılmalarǵa bólinedi.
2. Elektr togı urıwıǵa adamnıń elektr shınjırıǵa uslanıp qalıwı sebep boladı. Elektr togına uslanıp qalıwdıń eki túrli forma bar: eki sım arasında uslanıp qalıw hám sım menen jer arasında uslanıp qalıw. Eki jaǵdayda hám jarahatlanıw dárejesi kúshleniw úlkenligi, pol hám ayaq kiyim qorǵanıwınıń jaǵdayına, islep shıǵarıw xanasındaǵı ortalıq sharayatına, sımlarǵa tiygen paytda adamnıń ózine baylanıslı. Dene, qollar arqalı tok ótiwi eń qáwipli esaplanadı, sebebi tok ótetuǵın jolda júrek, ókpe, miy jaylasqan. Adamnıń elektr togınan jarahatlanıwınıń basqa jaǵdaylarına tómendegiler sebep boladı:
1. Elektr qurılmaları ornatıw hám olardan paydalanıwda qawipsizlik texnikası qaǵıydalarınıń buzılıwı;
2. Elektr qurallarınıń kúshleniw astında qalǵan tok ótkermeytuǵın metal bólimlarne tiyip ketiwi;
Jaraqatlanıwnıń qawipsiz miynet usılların bilmeslik.
3. Elektr togınan jarahatlanıw sebeplerin kórib shıǵıwda jarahatlanıwǵa sebep bolǵan elektr quralların mufassal kózden keshiriw kerek. Qural hám elektr tarmaǵı twrısındǵı maǵlıwmatlardı, qurılmanıń kóshleniw úlkenligi, chastotasi, quwattı, sımlardıń markası, tarmaqtıń hámde támiyinlew dereginiń jerge qaraǵanda qorǵanıw (izolyatsiyalaw) tártibin, áspaplardıń jarahatlanıwdan aldınǵı hám keyingi kórsetiwlerin, jaraqatlanǵan adamnıń kiyimi hámde ayaq kiyiminiń jaǵdayın (qurǵaq, ıgal ); hawa temperaturanı anıqlap alıw kerek.
3. Awıl xojalıǵında elektr togınan jarahatlanıwnıń aldın alıw ushın profilaktik jumıslar ótkeriw zárúr. Olar tómendegilerden ibaratdir:
1. İslep turǵan barlıq elektr quralların tutınıwshılardıń elektr qurılmaların isletiwde ámel qılınatuǵın TIQ (texnik isletiw qaǵıydaları) hám XTQ (qawipsizlik texnikası qaǵıydaları) talapların juwap beretuǵın jaǵdayǵa keltiriw.
2. Aymaqlıq sharayatlardan kelip shıǵıp, elektr qurılmalar menen islew qawipsizligin asıratuǵın qosımsha kesheler kóriw.
3. Elektr áspapların, tezde almastırıp qosıwlardı, ońlaw islerin pasaytirilgen kúshleniwga ótkeriw.
4. İsletiletuǵın jeke qorǵanıw quralların támiyinlew.
5. Qawipsiz miynet usılların kórsetiw arqalı adamlardıń oqıw sıpatı jaqsılaw.
Elektr togınan jaraqatlanıw kóbinese ortalıqqa baylanıslı, qayjerde elektr qurılmalar isletilse, elektr qurılmalardıń tok ótkeretuǵın hám sımlardıń qorǵanıw bólimlerin joqarı ıǵallıq, gazlardıń tásiri ásten-áste jemiredi. Dógerek ortalıq ıǵallıǵınıń joqarı bolıwı dene qarsılıǵın kemiytiredi.
Dógerek ortalıqqa qarap elektr qawipsizligi úsh toparaǵa: qáwipi kem bolǵan, qáwipi joqarı bolǵan hám óte qáwipli xanalarǵa bólinedi.
Qáwipi joqarı xanalar pollar tok ótkeriwsheń (metal, tupraqlı, betonlı), xanalardıń ıǵallıǵı (hawanıń salıstırma ıǵallıǵı 75 % ten joqarı) yamasa tok ótkeriwsheńligi baqlenedi, hawa temperaturasınıń joqarılıǵı (Q300 den joqarı); jer menen jalǵanǵan bina hám úskenelerdiń metalkonstrolktsiyaları hámde elektr qurallarınıń metal korpuslerine jumısshınıń bir waqıtda tiyip qalıw itimalı barlıǵı menen harakterlenedi. Óta qáwipli xanalar hawanıń salıstırma ıǵallıǵı 100% ke jaqın, ortalıqtıń ximiyalıq aktivliginiń (kislota puwlarý, ishqorlar), joqarı bolıwı sonda-yaq, eki shártlerdi bir waqıtda barlıǵı menen harakterlenedi. Sol kategoriyalarǵa ashıq maydanlarda, xanadan tısqarıda isletilip atırǵan. Elektr qurılmalardı kiritiw múmkin. Awıl xojalıǵındaǵı kópshilik xanalar joqarı qáwipli xanalarǵa kiredi (polı jer xanalar) yamasa óte qáwipli (malxanalar, shoshqa xanalar, ıssı xanalar hám basqalar
Elektr qurılmaların isletiwde júz beretuǵın tiykarǵı avariyalardan biri qorǵanıwshı (izolyatsiya) nıń zıyanlanıw esaplanadı. Tok ótkeriwshi bólimlerdiń kúshleniwige mas kelktuǵın qorǵaniw (ETQ) quralları támiyinlenedi. Elektr sımların qorǵanıwshınıń jerge qaraǵanda qarsılıǵı 0,5 Om den kem bolmaslıǵı kerek. Joqarı temperatura, agressiv suyıqlıqlar hám basqa zıyanlı faktorlar tásir etetuǵın sharayatlarda qorǵanıwshı jaǵdayına hámiyshe baqlaw qılıp turıw, yamasa quraldı ońlaw waqıtında hámde jumısqa tósiriw aldınan qarsılıǵın ólshew kerek. Qorǵanıwshı jaqsı islewi ushın ol pásten (nomerlengen) 5-6 marte úlken kúshleniw menen profilaktik sınawdan ótkeriledi.
İslewshilerdı qorǵanıw maqsetinde elektr qurılmalarınıń hám tok ótkermeytuǵın metal bólimleri hám elektr qurallarınıń korpusı isenimli qılıp jerge jalǵanadı. Jerge jalǵanǵan sımlar jerge jalǵanǵanlarǵa hám jerge jalǵanǵan konstrolktsiyalarǵa svarkilep, mashinalar, apparatlar korpusına bolsa svarkilep yamasa bultlar járdeminde bekkem qılıp jalǵanadı. İyiliwsheń jerge jalǵaw sımlarınıń ushlarına álbette uchliklar svarkilenedi. elektr tarmaǵınıń jaraqatlanǵan bólimlerin úzip qoyıw ushın islep shıǵarıwda tez islep ketetuǵın avtomatik úzgishler ornatıladı.
4. Malumki, eki dielektrik zatlardı bir-biri menen uqalanıwı nátiyjesinde, ollarda elektr zaryadları payda boladı hám toplanadı, bul statik degen at alǵan. Bunday zaryadlar, bir shkivden ekinshisine aylanma háreketi jalǵanǵanda lentalarda payda boladı, eger ol jaǵdayda lentanı shkivqa ulanıw hám sıypaq jaǵdayları bolsa ámelge asadı. Statik zaryadlar metal quvurlari arqalı ótetuǵın suyıqlıqlardıń diywalına ulanıw nátiyjesinde payda boladı. Ásirese qáwipli zaryadlar dielektrik suyıqlıqlardı hawa boylap tez háreketi nátiyjesinde payda boladı (máselen,siǵimlardı túbine shekem jetpegen shlanglar arqalı metal siǵimlarǵa benzin, kerosin quyǵanda). Bul jaǵdayda trubalarda ulanıw nátiyjesinde suyıqlıqlarda payda bolǵan zaryadlar sonda-yaq, gazlar hám parlardı sıqqanda yamasa tez keńeytirgende payda bolıwı múmkin.
Statik zaryadlar adam hám janǵın qawipsizligi ushın qáwiplidir. Elektrostatik zaryadlardan qorǵanıwdıń tiykarǵı shara-kesheleri suyıqlıqları qozǵatıwda (bir jerden ekinshi jerge jetkeriwde) isletiletuǵın úskenelerdi, qouvur jolları yamasa metal siǵimlerin jerge alıw jolı menen zaryadlardı jerge ótkerip jiberiledi. Sondayaq, tómendegi talaplardı orınlaw shart:
Dielektrik suyıqlıqlardı aǵızǵanda shlanganı siǵimnıń túbine shekem túsiriw kerek;
Dielektrik suyıqlıqlardı taısıw waqtında siǵim jerge asılıp súyretiletuǵın shınjır járdeminde jerge jalǵanǵan bolıwı kerek;
Keri ótkiziw elektr zaryadların payda bolıwın kemeyttiriw maqsetinde qurallardı maylab turıw usınıs qılınadı;
Waqıtı waqıtı menen xanalardı ulıwma salıstırma ıǵallıǵın 70 % shıǵarıp ıgallap turıw zárúr;
Úskenelerdi elektr zaryadlarınıń payda bolıwın hám olardı payda bolıw sebeplerin joǵaltıw keshelerin hám mudamı baqlaw qılıp turıw kerek.