3-ma’ruza: Haroratni o’lchash. Reja

TERMOELEKTR TERMOMETRLAR 
Haroratni o’lchashning termoelektr usuli termo EYK (elektr yurituvchi kuch)ning 
haroratga bog’liqligiga asoslangan. Bu asbob —200°C dan +2500°C gacha bo’lgan 
haroratlarni o’lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy-tekshirish ishlarida keng 
qo’llaniladi. Termoelektr termometrlar yordamida haroratni o’lchash 1821-yilda Zeebek 

---

kashf etgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning haroratlarni o’lchashda 
qo’llanishi ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida haroratlar 
farqi hisobiga hosil bo’ladigan EYK effektiga asoslangan. Har xil A va В o‘tkazgichlardan 
iborat zanjirni ko‘rib chiqamiz (2.2-rasm). Termojuftning o’lchanayotgan muhitga tegib 
turgan joyi, kavsharlangan uchi 1 issiq ulanma, o‘zgarmas to haroratli muhitdagi joyi 2 esa 
(erkin uchi) sovuq ulanma deyiladi. A va В o‘tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. 
Bunday kavsharlangan o‘tkazgichlar esa termojuft deb ataladi, ularda hosil b o ia digan 
elektr yurituvchi kuch termoelektr yurituvchi kuch (TEYK) deyiladi. 
TEYK hosil bo’lishining sababi erkin elektronlar zichligi ko'proq metallning erkin 
elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. Shu paytda ikki xil 
metallning birikish joyida paydo bo’ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik 
ko‘rsatadi. Elektronlarning diffusion o‘tish tezligi elektr maydon ta’sirida ularning qayta 
o‘tish tezligiga teng bo’lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda A 
va В metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining 
jadalligi o‘tkazgichlar birikkan joyning haroratiga ham bog’liq bo’lganlgi sababli, birinchi 
va ikkinchi ulanmalarda hosil bo’lgan EYK ham turlicha bo’ladi. 
 
Bundan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: termojuftning zanjiri uchlariga 
harorati bir xil boigan uchinchi oikazgich ulanganda ham TEYK o‘zgarmaydi. 
Demak, termojuft zanjiriga ulash simlari, oichov asboblari va qarshiliklarni ulash 
mumkin ekan. Haroratni termoelektr termometr yordamida o’lchash uchun termometr 
hosil qiladigan termo EYK ni va erkin uchlarning haroratini o’lchash kerak. Agar 
haroratni o’lchashda termometr uchlarining harorati 0°C ga teng bo’lsa, unda 
o’lchanayotgan harorat darajalash xarakteristikasidan (jadvallar, grafiklardan) (2.4- rasm) 
darhol topiladi. Bu darajalash xarakteristikasi, termo EYK bilan harorat orasida munosabat 
o‘rnatadi. Termoelektr termometrlarning darajalash xarakteristikasi, odatda, erkin 
uchlarining harorati 0°C ga teng boiganda aniqlanadi. Agar erkin uchlarining harorati 
amalda 0°C dan farq qilsa-yu, ammo o‘zgarmas bo’lsa, unda haroratni darajalash 
xarakteristikasidan topish uchun termojuftlar hosil qiladigan termo EYK nigina emas, 
balki erkin uchlari harorati to ni ham bilish zarur. 
Termoelektr termometrning erkin uchlari haroratiga kiritiladigan tuzatma qiymati 
termometrning darajalash xarakteristikasiga bog‘liq bo‘ladi, u esa termoelektr termometr 
tayyorlanadigan o‘tkazgich materiallar bilan belgilanadi.