3-Ma’ruza: Oqsillar va peptidlarning biologik funktsiyasi

almashinuvchan 
xromatografiya.Ion 
almashinuvchan 
xromatografiya-bu suyuqlik muhiti bilan ta’sirda bo’lgan doimiy yoki 
govakli granulalarning qattiq gidrofil yuzasiga bog'langan moddalarning 
molekulalarini 
harakatsiz 
fazada 
ushlab 
turilishidir(3.3-rasm). 
Xromatografiyaning 
ushbu 
variantida 
ushlanish 
qarama-qarshi 

---

zaryadlangan ionlarning elektrostatik o'zaro ta'siri natijasida yuzaga 
keladi.Yutilishdan farqli o'laroq, ion almashinuvi ion xromatografiyasi 
uchun muhim bo'lgan stexiometrik kimyoviy tenglama bilan 
tavsiflanadi.Ammo ko'pincha ion almashinuvchilarda fizik adsorbsiya 
kuzatiladi.Bunday holda ajralish aralashmaning tarkibiy qismlarining 
turg'unfazaga turli moyilligi tufayli,shuningdek kolonka bo'ylab 
harakatlanishning turli tezligiga bog'liqligi tufayli sodir bo'ladi.Ushbu 
jarayon adsorbsion xromatografiyaga o'xshaydi,ammo, xromatografiya-
ning ushbu variantida ushlab turilish molekulyar adsorbsiya tufayli sodir 
bo'lmaydi,qarama-qarshi zaryadlangan ionlarning elektrostatik o'zaro 
ta'siri natijasida yuzaga keladi.
Oqsilni tozalash uchun ion almashinadigan sorbentni tanlash ko'p 
jihatdan oqsilning izoelektrik nuqtasiga bog'liq. Oqsilni izoelektrik 
nuqtasidan yuqori bo'lgan 
qiymatlarida uning molekulalari umuman 
manfiy zaryadga ega bo'lib,ular anion almashinuvchi tomonidan 
adsorbsiyalanadi.Izoelektrik nuqtasidan past 
da oqsil kation 
almashinuvchisi tomonidan adsorbsiyalanadi.
Masalan, izoelektrik nuqtasi 4 teng bo'lsa, aksariyat hollarda oqsilni 
ga 
bog'laydigan 
sorbentni 
tanlash 
tavsiya 
etiladi,chunk
4da 
bunday 
oqsil 
manfiy 
zaryadlangan 
bo’lib,sorbent,masalan,dietilaminoetil funktsional guruhi(DEAE)ga ega 
bo’lgan anion almashinuvchisi bo'lishi kerak.
da kationlar 
almashinuvchisidan foydalanish mumkin,ammo ko'pgina oqsillar 
bunday sharoitlarda turg'un emas yoki agregatlar hosil qiladi.Agar 

---

aksincha, biz tozalamoqchi bo'lgan oqsilni izoelektrik nuqtasi 10 
bo'lsa,u,odatda, ion almashinuvchi xromatografiyasi uchun mos bo'lgan 
sharoitda, ya'ni 
atrofida musbat zaryadlanadi. 
3.3-rasm.Ion almashinuvchan xromatografiya. 
1-katta musbat zaryadli oqsil;2-musbat zaryadli oqsil;3-manfiy 
zaryadli oqsil;4-katta manfiy zaryadli oqsil;5-oqsil aralashmasini musbat 
almashuvchilar bo’lgan kolonkaga quyish;6-manfiy zaryadlangan 
funktsional guruhlarga ega polimer tashuvchi;7-oqsillar kolonka bo’ylab 
ga 
ko’ra 
o’z 
zaryadlariga 
ko’ra 
harakatlanmoqda;kation 
almashuvchilar bilan yuqori manfiy zaryadga ega bo’lgan molekulalar 
tezroq harakatlanadi ba yuviladi. 

---

6.Ultrasentrifugalash usuli.Bu usullar oqsil molekulyar massasidagi 
farqlarga asoslanadi.Oqsillarning molekulyar massasi o'nlab va yuz 
minglab daltonlarga yetadi.Molekulyar massani aniqlashning odatiy 
usullari-krioskopiya 
va 
ebulioskopiya 
oqsillarga 
qo'llanilmaydi. 
Oqsillarning molekulyar massasini aniqlash uchun maxsus usullar ishlab 
chiqilgan.Ulardan eng keng tarqalgani shved kimyogari Theodor
Svedberg tomonidan ishlab chiqilgan ultrasentrifugalash usulidir.U 
moddalarning cho'kmaga tushish tezligini(sedimentatsiya) o'lchashga 
asoslanadi.Ultratsentrifugalash aylanadigan rotorida markazdan qochish 
tezlashishi 100000-500000 
ga yetadi ( –erkin tushish tezlashishi). 
Kyuveta ichiga quyilgan bufer eritmasining yuzasiga oqsil eritmasini 
nozik qatlami quiladi va kuveat rotorga joylashtiriladi.Rotor 
aylanayotganda oqsil molekulalari erituvchiga qaraganda zichroq 
bo'lganligi sababali,aylanish o'qidan yo'nalishida harakat qiladilar.Oqsil
zonasining holati maxsus optik tizim yordamida oqsil zonasida bufer 
eritmasidan kattaroq bol’gan sindirish ko’rsatkichiga ko'ra qayd 
etiladi.Sentrifugalash natijalariga ko'ra sedimentatsiya koeffitsienti 
hisoblab chiqiladi. 
bu yerda, 
aylanish o'qidan oqsil zonasigacha bo'lgan masofa,sm; 
–sedimentatsiya vaqti, ; 
–sedimentatsiya tezligi,
; 
–rotorning burchakli tezligi,
. 
Sedimentatsiya koeffitsientining birligi sifatida shartli ravishda 
qiymati olingan bo’lib,svedberg deb ataladi va " " harfi bilan 
belgilanadi.Oqsilning 
molekulyar 
massasi 
uning 
sedimentatsiya 
koeffitsienti,diffuziya koeffitsienti va zichligiga mutanosibdir: 
bu yerda, 
– universal gaz doimiysi(8.314 J/grad.mol); 
– tajribaning mutlaq harorati; 
–sedimentatsiya koeffitsienti,s; 
– diffuziya koeffitsienti,
/s; 

---

oqsil molekulasining solishtirma hajmi,ya'ni molekula zichligiga 
teskari kattalik,
/s; 
-erituvchining ma'lum bir haroratdagi zichligi,g/
. 
Oddiy qilib aytganda, oqsilning molekulyar massasini gel filtrlash yoki 
molekulyar elaklash orqali aniqlash mumkin.Usul maxsus polimer 
moddalarni (masalan, sefadeks) ishlatishga asoslangan bo’lib,ularning 
shishgan donalari ma'lum o'lchamdagi g’ovaklarga ega.Kichikroq 
molekulalar bu teshiklardan osonlikcha o'tishsa,katta molekulalarning 
tarqalishi qiyinlashadi.Ushbu hodisa moddalarni gel filtrlash orqali 
ajratish asosida yotadi.Oqsil eritmasi bufer bilan birgalikda sefadeks 
granulalari orasida kolonka bo'ylab harakatlanadi.Oqsillar bufer 
eritmasiga qaraganda sekinroq o’tadi va oqsilning molekulyar massasi 
qanchalikkichik bo'lsa, shunchalik ularning molekulalari sefadeks 
granulalariga osonroq tarqaladi. Natijada, kolonkada oqsillarning 
alohida zonalari hosil bo'ladi:zona qancha past bo'lsa, oqsilning 
molekulyar massasi shuncha ko'p bo'ladi.Oqsil fraktsiyalari molekulyar 
massasi bo'yicha alohida probirkalarda to'planib,xromatografik jihatdan 
aniqlanadi.