3-mavzu. O‘zgarmas tok elektr mashinalari. Asinxron va sinxron mashinalar. Reja

Asinxron motorning tuzilishi va ishlash printsipi. 

Asinxron mashinalar o‘zgaruvchan tok mashinasi bo‘lib, uning ishlash prinspi 

aylanuvchan magnit maydoni hodisasiga asoslangan. Asinxron mashinalar ham 

generator, ham dvigatel sifatida ishlatilishi mumkin. 

     Asinxron dvigatelning tuzilishi oddiy, ishlatish qulay, energetik va mexanik 

xarakteristikalari yaxshi bo‘lgani uchun sanoatda ishlatilayotgan elektr 

dvigatellarining 80 foizidan ko‘prog‘ini asinxron dvigatellar tashkil etadi. Bunday 

katta talabni qondirish uchun mashinasozlik zavodlarida har yili ishlab 

chiqarilayotgan asinxron dvigatellarining quvvati vattning bir necha ulushlaridan, 

bir necha ming kilovattgacha, ish kuchlanishi esa 127 V dan 10 kV gacha bo‘ladi. 

      

Asinxron dvigatellar, bir, ikki va uch fazali qilib yasaladi. Uch fazali 

asinxron dvigatellar metall kesish, yog‘ochni  qayta  ishlash dastgohlar, ko‘tarma 

kranlar, liftlar, eskalatorlar, ventilyatorlar, nasoslar va boshqa mexanizmlarni 

harakatga  keltirishda  ishlatiladi. 

      

Bir fazali asinxron dvigatellarining quvvati, odatda 0,5 kVt dan oshmaydi. 

Undan avtomatik boshqarish sistemalarida, turli asboblarning elektr yuritmalarida, 

uy-ro‘zg‘or mashinalarida foydalaniladi. Kichik quvvatli asinxron mashinalar 

vallarining aylanish tezliklarini o‘lchashda generator (taxogenerator) sifatida ham 

ishlatiladi. 

      

Asinxron mashinalar chastota o‘zgartirgich, kuchlanish o‘zgartirgich va faza 

o‘zgartirgich sifatida ham keng qo‘llanadi. 

---

Barcha elektr mashinalari kabi asinxron dvigatellar ham ikki asosiy qism; 

qo‘zg‘almas  qism va qo‘zg‘aluvchan (aylanuvchi) qism rotordan iborat. Stator 

stanina, po‘lat o‘zak va statorning pazlariga joylashtirilgan uch fazali 

chulg‘amlardan iborat. Stanina  cho‘yandan yoki alyuminiydan silindrsimon 

shaklda yasalgan bo‘lib, uning ichiga statorning po‘lat o‘zagi mahkamlanadi. 

Shuningdek, stanina mashinani tashqi mexanik ta’sirlardan saqlash uchun ham 

xizmat qiladi. Staninada stator chulg‘amlarini  elektr energiya manbaiga ulash 

uchun shu chulg‘amlarning uchlari chiqarilgan “klemmalar qutichasi”  bor. 

Asinxron dvigatel ishlayotganida uni yaxshiroq sovutish maqsadida stanina 

qovurg‘ali qilib yasaladi. Cho‘yandan quyilgan staninali elektr mashinalar 

ko‘tarish uchun mo‘ljallangan vintli ilgakga ega bo‘ladi. Statorning silindrsimon 

po‘lat o‘zagi qalinligi 0,35 yoki 0,5 mm li, o‘zaro maxsus tok bilan (transformator 

o‘zagi kabi) izolyatsiyalangan elektrotexnik po‘lat plastinalar to‘plamidan iborat. 

Stator po‘lat o‘zagining ichki sirtida stator uzunligi bo‘yicha ketgan pazlarga stator 

chulg‘amlari joylashtirilgan.       Stator chulg‘ami izolyatsiyalangan mis simlardan 

yasalgan bo‘lib, stator pazlariga 2

π/3 burchak ostida joylashtiriladi. 

Chulg‘amlarinng bosh va oxirgi uchlari yuqorida aytilganidek, “klemmalar 

qutichasiga” chiqarilgan bo‘ladi. Chulg‘am uchlarining ochiq qoldirilishi uni 

tarmoq kuchlanishining qiymatiga qarab “yulduz” yoki “uchburchak” sxemada 

ulashga imkon beradi. 

Rotor dvigatelning aylanish o‘qiga mahkamlangan bo‘lib, uning po‘lat o‘zagi 

ham statorniki kabi  qalinligi  0,35 yoki 0,5 mm li elektrotexnik  po‘lat plastinalar 

to‘plamidan iborat. Po‘lat o‘zak plastinalarining ustki yuzasida pazlar o‘yilgan 

bo‘lib  ularning konfiguratsiyasi turlicha bo‘lishi mumkin. Po‘lat o‘zak 

dvigatelning o‘qiga mahkamlanadi. Po‘lat o‘zak plastinkalaridagi pazlar rotor 

ariqchalarini tashkil etib, unga rotor chulg‘amlari joylashtiriladi. Asinxron 

dvigatellar rotor chulg‘amlarining tuzilishiga qarab ikkiga bo‘linadi, dvigatelning 

nomiga esa shu chulg‘am nomi qo‘shib aytiladi. Agar po‘lat o‘zak ariqchalariga 

alyuminiydan  yasalgan sterjenlar joylashtirilib, ularning uchlari alyuminiy 

halqalar bilan biriktirilsa, bunday rotor chulg‘amlari qisqa tutashtirilgan rotor 

deyiladi.  Bunday dvigatel esa qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatel deb 

nomlanadi. Issiq sharoitlarda ishlatiladigan dvigatellarning sovitilishini yaxshilash 

maqsadida rotor o‘qiga shamollatish parrakchalari o‘rnatiladi. Quvvati 100 kVt 

gacha bo‘lgan qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellarning rotor 

(chulg‘amlari) sterjenlari alyuminiydan quyib tayyorlanadi. Rotor sterjenlari 

(chulg‘amlari) o‘zaksiz holda “olmaxon g‘ildiragi” ko‘rinishiga ega. Agar 

rotorning po‘lat o‘zagi ariqchalariga, stator chulg‘amlari kabi, misdan yasalgan uch 

fazali chulg‘am joylashtirilsa, bunday rotor faza chulg‘amli  rotor, bunday dvigatel 

esa faza rotorli asinxron  dvigatel deb ataladi. 

     Rotor chulg‘ami “yulduz” sxemada ulanib, chulg‘amning bosh uchlari asinxron 

dvigatelning o‘qiga mahkamlangan kontakt halqalar bilan tutashtiriladi. Kontak 

halqalar esa grafik  cho‘tkalar yordamida dvigateldan tashqariga o‘rnatilgan uch 

fazali yurgizish reostati bilan biriktiriladi. Yurgizish reostati Ryur dvigatel 

ishlaganda rotor chulg‘amining qarshiligini va shu bilan birgalikda rotor tokini 

boshqarish uchun xizmat qiladi. 

---

Uch fazali tok sistemasi yordamida aylanuvchan magnit maydonining hosil 

bo‘lishi 

      

Aylanuvchan  magnit maydonning hosil bo‘lishini statorining pazlariga uch 

fazali chulg‘am joylashtirilgan asinxron mashinasi misolida ko‘rib chiqamiz.     

Agar stator chulg‘ami uch fazali kuchlanish manbaiga ulansa, chulg‘am orqali uch 

fazali tok o‘ta boshlaydi                                  I

A

 =I

m

 sin 

ωt; 

iB=Imsin













−

;

3

2

π

ω

t

 

ic=Imsin 

.

3

4 











−

π

ω

t

 

har  bir chulg‘amdan o‘tayotgan tok vaqt bo‘yicha sinusidal qonuni bo‘yicha 

o‘zgaruvchi magnit yurituvchi kuch (MYuK) F

A

  , F

B

  va F

C

  larni hosil qiladi 

(F=IW). Uch fazali tok hosil qilgan umumiy MYuK ning yo‘nalishini va qiymatini 

aniqlash uchun faza chulg‘amlaridan o‘tayotgan toklarning vaqt bo‘yicha o‘zgarish 

grafigiga  murojaat qilamiz. Grafikdan ko‘rinib turibdiki, t=t1 lahzada A fazasidagi 

tok I

A

  =i

m

  qolgan fazalarda esa I

B

  =-

2

,

2