3-mavzu: s, p, d-elementlari hosilalari dori vositalarining olinishi va tahlili. Halkogenlar, bor, azot, vismut va alyuminiy birikmalari. Diagnostika uchun qo’llaniladigan dori vositalari. Reja

Temir birikmalari

Fe – qaytarilgan temir - Ferrum reductum

FeSO₄  7H₂O – Ferri (II) sulfas, Ferrosi sulfas

Olinishi.

2. FeSO₄ – elektroliz qilib

(Fe₂(SO₄)₃ hosil bo’lmasligi uchun spirt qo’shiladi)

Tasvirlanishi. Fe – Kulrang, yaltiroq kukun, mineral kislotalarda eriydi.

FeSO₄  7H₂O och yashil kristall kukun. Suvda engil eriydi. Suvli eritmasi kislotali muhitga ega. havoda qisman kristallik suvini yo’qotadi.

Chinligi.



_{berlin lazuri}

Miqdori. Permanganatometriya.



Ishlatilishi. Kamqonlikda ishlatiladi.

VODOROD PEROKSID VA UNING K.URUK SHAKLDAGI PREPARATLARI

Bu gurux preparatlarga vodorod peroksidning suvdagi eritmasi, gidroperit, magniy peroksidlar kiradi. Ilgari vodorod peroksidni metall peroksidlariga, jumladan bariy peroksidiga sulfat kislota ta’sir ettirib olinar edi. Bariy peroksidning uzini esa bariy oksidini yukori xaroratda (400—500°S) xavo kislorodi sharoitida kizdi-rib olinadi.

X,ozirgi vaktda vodorod peroksidni sanoatda asosan 40—68 foizli sulfat kislota yoki 20—30 foizli ammoniy sulfat bilan sulfat kislota aralashmasini, 5—8°S xarorat sharoitda elektroliz kilib olinadi. Bunda sulfat kislota va ammoniy sulfatning xar kaysisi ayrim xolda elektroliz natijasida persulfat kislota yoki ammoniy persulfat utadi. Sungra ular vakuum sharoitida 70-75°S xaroratda suv bilan uzaro reaksiyaga kirishib, vodorod peroksid va sulfat kislota yoki ammoniy sulfatga parchalanadi. Reaksiyani kuyidagi tenglamalar buyicha ifodalash mumkin:

Reaksiya natijasida xosil bulgan sulfat kislota kaytadan vodorod peroksid olishda ishlatiladi.

Elektroliz usuli buyicha olingan vodorod peroksid birmuncha kam konsentratsiyali suyultirilgan xolda bulib, uni vakuum sharoitida (15 mm simob ustupi bosimida) 70°S xaroratda buglatish yuli bilan kuyuklashtirib, 30 foizli va undan xam yukori konsentratsiya darajasiga keltiriladi.

Vodorod peroksidning ilgari 27,5—31 % li eritmasi, konsentrlangan vodorod peroksid eritmasi yoki pergidrol (Solutio hydrogeni peroxydati concentrata. Pergydrolurn) nomi bilan sotuvga chikarilar edi. Xozirgi vaktda 50—52 % gacha vodorod peroksid sakdagan konsentrlangan eritmasi chikariladi.

Konsentrlangan vodorod peroksid rangsiz, xidsiz yoki bir oz yokimli ozon xidini eslatuvchi suyuklik bulib, u kuch-siz kislota (dissotsiyalanish konstanti 1,39-10~~¹² ga teng) xossasini namoyon kiladi. Vodorod peroksid barcha kislota-larga uxshash asoslar bilan reaksiyaga kirishib, tuzsimon moddalar xosil kiladi. Bularga Ыa₂Og, VaOg, Mg02 va bosh-ka metallarning peroksidlari misol bulib, kuyidagi tuzi-lishga ega:

Keltirilgann formuladan kurinib turibdiki, peroksid-larda uzaro boglangan kislorod zanjiri mavjud, uni ba’-zan kislorod «kuprigi» deb x,am ataladi.

Davlat farmakopeyasiga vodorod peroksidning suyulti­rilgan eritmasi — (Solutio hydrogenii pexoxydi diluta) kiritilgan va unga maxsus makola bagishlangan.

Suyultirilgan vodorod peroksid xam rangsiz, tinik, x,idsiz yoki bir oz yokimli ozon x,idli va kuchsiz kislota xossaga ega suyuklik bulib, uning tarkibida 2,7—3,3 % vodorod peroksid buladi. Uni konsentrlangan preparatdagi vodorod peroksidning mikdorini xisobga olgan x,olda, ma’lum x,ajm suv bilan suyultirib tayyorlanadi.

Suyultirilgan vodorod peroksidning barkarorligini saklab kolish uchun uning tarkibiga atsetanilid, x,ozirgi vaktda esa, asosan 0,05 % mikdorida natriy benzoat tuzi kushiladi. Vodorod peroksid bekaror modda bulib, ayniksa u yoruglik, xarorat, turli oksidlovchi-kaytaruvchi moddalar xamda temir, mis, magniy kabi metallar ta’sirida tez parchalanib, uzidan kislorod ajratib chikaradi. Vodorod peroksidning yukori konsentratsiyali eritmasi goyat bekaror bulib, u portlash bilan parchalanishi mumkin.

Vodorod peroksid eritmalariga atsetanilid, barbitur, limon va bor kislota, mochevina singari moddalardan ma’lum mikdorda kushilishi ular barkarorligini oshiradi. SHuiing uchun xam suyuklantirilgan vodorod peroksid eritmasini tayyorlashda unga ingibitor (stabilizator yoki konservant) sifatida 0,05 % mikdorda atsetanilid kushi­ladi.

Vodorod peroksid kimyoviy jixatdan oksidlovchi va kaytaruvchi xossalarga ega.-U oksidlovchi sifatida reaksiya­ga kirishganda suv va kislorodga parchalanadi.

Kaytaruvchi sifatida esa, u vodorod va kislorodga parchalanadi.

Vodorod peroksidning oksidlovchi va kaytaruvchi xossala-riga kuyidagi reaksiyalar misol bula oladi:

Vodorod peroksid ta’sirida kaliy yodiddan erkin yodning ajralib chikishi, kora tusdagi kurgoshin sulfidin ok rangli kurgoshin sulfat tuziga xamda temir (II)-sul­fat, temir (SH)-sulfatga utishi (uni berlin lazuri xosil kilish reaksiyasi yordamida bilish mumkin) preparatning oksidlovchi xossasini namoyon kiluvchi reaksiyalardir.

Vodorod peroksidni kaytaruvchi xossasini uning kislota-li muxitda kaliy permanganat urtasidagi bulgan reaksiya-dan kurish mumkin:

Preparatning oksidlovchi va kaytaruvchi xossasidan uning chinligini va mikdorini aniklashda foydalaniladi.

Vodorod peroksidning chinligini aniklashda perxromat kislota xosil kilish reaksiyasi kullanadi. Buning uchun vodorod peroksidga ketma-ket suyultirilgan sulfat kislo­ta, efir va kaliy dixromat eritmasi kushib chaykatilsa, reaksiya natijasida xosil bulgan perxromat kislotasi suyuklikning efir katlamini kuk rangga buyaydi. Perxromat kislota bekaror modda bulib, uni fakat efir katlamida kurish mumkin. SHuning uchun xam perxromat kislotaning , kimyoviy tuzilishi va tarkibi ma’lum bir formulaga ega emas. Vodorod peroksidning eritmadagi konsentratsiyasiga karab, uning perxromat kislota xosil kilish reaksiyasini taxminan kuyidagi tenglama buyicha* ifodalash mumkin:

Bunda yukori konsentratsiyadagi vodorod peroksid eritmasi H₂Cr₂Oi2 tuzilishida perxromat kislota va CrQ₅—xromse-roksid xosil kiladi, deb faraz qilinadi.

Reaksiyalar natijasida xosil bulgan perxromat kislota tarkibiy jixatdan bir xil bulmasa-da, ammo ularda vodorod peroksidga xos kislorod zanjiri (—O—O—) mavjud. SHuning uchun xam perxromat kislotalarining struktura tuzilishi kuyidagicha ifodalanadi: ,,

Vodorod peroksid tarkibiga stabilizator sifatida kushil-gan atsetanilidni azobuyok xosil kilish reaksiyasi buyicha aniklanadi. Buning uchun ma’lum xajmdagi preparat chinni idishda isiti.6 buglantiriladi. Sungra kolgan koldikka xlorid kislota kushib kaynatiladi. Keyinchalik uni sovitib, natriy nitrit eritmasi va r-naftolning gid-roksiddagi eritmasini kushganda tuk kizil rangli azobuyok xosil buladi,

Df talabiga kura suyultirilgan vodorod peroksid eritmasida ortikcha kislotali muxit bulmasligi xamda uning ma’lum mikdorini buglatgandan kolgan kuruk koldik 0,05 % dan oshmasligi kerak. Preparatdagi kislotali muxitni aniklash uchun olingan 25 ml preparatni metilo­ranj indikatori ishtirokida titrlashga sarflanadigan 1,5 ml 0,1 mol/l natriy gidroksid eritmasining uzi kifoya.

Vodorod peroksid mikdorini DF kursatmasiga binban, permanganometrik usul buyicha aniklanadi. Bunda ma’lum xajmda olingan preparatni, sulfat kislota ishtirokida suyuklik pushti rangga b}'yalguncha, kaliy permanganatning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi:

5N₂0₂ + 2KMpO< + 3H₂S04-^K₂SO₄ + 2MnS0₄ + 8H₂0 + 50₂f.

SHuningdek, preparat mikdorini yodometrik usul buyicha dam aniklash mumkin. Bunda ma’lum mikdorda olingan vodorod peroksidga kaliy yodid eritmasi va suyultirilgan sulfat kislotankushiladi va reaksiya natijasida ajralib chikkan erkin yodni natriy tiosulfatning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi.

Vodorod peroksidning kuruk preparatlaridan gidroperit tibbiyot amaliyotida keng kullanilmokda.