3-mavzu: s, p, d-elementlari hosilalari dori vositalarining olinishi va tahlili. Halkogenlar, bor, azot, vismut va alyuminiy birikmalari. Diagnostika uchun qo’llaniladigan dori vositalari. Reja

Azot birikmalari

Azot birikmalaridan tibbiyot extiyojlari uchun azot (I)-oksid, natriy nitrit va ammiakning 10 % li eritmasi ishlatiladi.

AZOT (1)-OKSID

Nitrogemum oxydulatum, Oxydatum nitrosum

N₂0 M.m. 44,01

Azot (I)-oksid ammoniy nitrat tuzini 190—240°S x,aroratda kizdirish yordamida parchalab olinadi.

Reaksiya 280°S dan yukori xaroratda olib borilsa, ammoniy nitrat kuchli portlash bilan azotning turli birikmalari (NO, NO2, NH₃) xamda erkin kislorod va azotgacha parchalanishi mumkin. Bunda reaksiya natijasida x,osil bulgan azot (I)-oksid xam azot va kislorodga

parchalanadi.

Azot (1)-oksidni yana sulfamin kislotaning 73 % li nitrat kislota bilan bulgan aralashmasini kizdirib x,am olish mumkin.

Bu usul buyicha olingan azot (I)-oksid birmuncha toza buladi.

Azot (I)-oksid rangsiz, bir oz uziga xos xidli va chuch-malrok mazali, xavodan ogir gaz bulib, 15—20°S xa-roratda ikki xajm suvda bir xajm azot (I)-oksid eriydi. U spirt va efirda engil eriydi.

Preparat bekaror modda bulib, u kizdirilganda azot va kislorodga parchalanadi.

Azot (I)-oksid saklagan idishga, chuglanib turgan yogoch tayokchasi tushirilsa, u alangalanib yonadi. Tayokchaning alangalanishi, azot (1)-oksidning parchalanishi natijasida xosil bulgan sof kislorod xisobiga buladi. Preparat bu xossasi bilan kislorodga uxshaydi va uni azot (1)-oksidning chinligini aniklashda kullanadi.

Azot (I)-oksid bilan sof kislorod urtasidagi uzaro farklanish, ularning azot (P)-oksidga bulgan munosabat-laridandir. Masalan, azot (I)-oksid oddiy sharoitda azot (II)-oksid bilan uzaro reaksiyaga kirishmaydi, ammo kislorod esa rangsiz azot (P)-oksidni, kungir rangli azot (1U)-oksidgacha oksidlaydi.

2NO+0₂^2N0₂t

Azot (1)-oksidning tozaligini aniklashda, uning tarki-biga kushilib kolishi mumkin bulgan gazsimon moddalardan uglerod (II)-oksid, uglerod (IV)-oksid, arsin, fosfin, vodorod sulfid, galogenlar, turli oksidlovchi va kayta-ruvchi moddalarning bor-yukdigi tekshiriladi. Buning uchun azot (1)-oksidni naycha orkali tegishli reaktiv eritmasi solingan maxsus idishlardan utkazib, ularda ruy beradigan uzgarishlar kuzatiladi. Masalan, preparatni bariy gidrok-sid solingan idishdan utkazilganda, unda loykalanish paydo bulsa, bu preparat tarkibida uglerod (IV)-oksid gazi borligini bildiradi.

Va(ON)₂ + S0₂+VaS04 + N₂0

Shuningdek azot (I)-oksid tarkibida yot moddalardan arsin (H₃As) va fosfin (N₃R) larni aniklashda, uni simob Dixlorid eritmasi bilan xullangan filtr kogoz solingan naychadan utkaziladi. Bunda filtr kogozi rangsiz kolishi lozim. Aks xolda preparat tarkibida yukorida kursatilgan yot moddalar borligini bildiradi. SHu tarzda kurgoshin atsetat eritmasi bilan x,ullangan filtr kogozi solingan shakldagi naychadan preparatni utkazilganda kogozda kora rang paydo bulmasligi kyorak. Bu preparat tarkibida vodorod sulfid yukligini bildiradi. . /

Azot (I)-oksid tarkibida galogen vodorodni, oksidlovchi-

kaytaruvchi, shuningdek asos va kislota xossaga (ega
moddalarni aniklashda, uni naycha orkali kumush nitat
eritmasi, kaliy permanganat bilan sulfat kislota, kariy
yodid, kraxmal va sirka kislota solingan maxsus idishlar­
dan utkaziladi va ularda ruy beradigan uzgarishlar
kuzatiladi. Preparat kursatilgan yot moddalardan xoli
bulgan bulsa, bu reaktivlar solingan idishlarda uzgarish
bulmasligi kerak. /

Azot (1)-oksidni xlorid kislota xamda metil kizil

indikatori solingan idishdan utkazilganda, id^shdagi
kizil rang uzgarmasligi zarur. i .{■

Preparat tibbiyotda kiska muddatli narkozda (kislorod bilan bulgan aralashmasi xolida, 80%N₂O va 20 % 0₂) kullanadi.

Azot (I)-oksid kuk rangga buyalgan maxsus pulat ballon-larda 30 atm. bosim/l ostida, suyultirilgan xolatda sak,-lanadi.

NATRIY NITRIT

Natrii nitris. Natrium nitrosum
NaN0₂ M.m. 69,02

Natriy nitritni sof kurgoshin ta’sirida natriy nitratdan kizdirish yuli bilan kaytarib olinadi.

Preparatni yana kuyidagi tenglama buyicha natriy gidroksid yoki natriy karbonat eritmasiga azot (IV)-oksid ta’sir ettirib xam olinadi.

Keyinchalik eritmadan natriy nitritni fraksion kri-stallash yordamida ajratib olinadi. Bunda natriy nitrit-ning, natriy nitratga nisbatan yomon eruvchanligidan foydalaniladi.

Natriy nitrit ok yoki bir oz sargimtirrok ok gigroskopik kristall kukun bulib, suvda engil eriydi, 95 % li spirtda esa kiyin eriydi. Uning suvDagi eritmasi kuchsiz ishkoriy muxitga (rN=9,0) egadir.

Natriy nitritning oksidlovchi va kaytaruvchi xossasi bor. SHu xossadan uning chinligini va mikdorini aniklashda foydalaniladi.

(Preparatning chinligini uning tarkibidagi natriy ionining rangsiz alangani sarik rangga buyashidan anikla­nadi.

.Natriy nitrit eritmasiga suyultirilgan sulfat kislota Kupilsa, sarik-kungir rangli azot (1U)-oksidi ajralib chikadi.

Preparatning chinligi boshka reaksiyalar orkali xam aniklanadi. Masalan, nitrit va nitratlarni aniklashda keng kullanadigan difenilaminning konsentrlangan sulfat kislot'adagi eritmasi bilan kuk rangli birikma xosil kili-shi yoky xlorid kislota muxitida natriy nitritning antipi­rin bilan yashil rangli nitroza antipirin xosil kilishi buyicha aniklanadi.

Preparat tarkibida yot moddalardan sulfat, xlorid, ogir metall va mishyak birikmalarining bor-yukligi xar biriga xos reaksiyalar vositasida tekshirib kuriladi.

Natriy nitritning mikdori yodometrik usul buyicha aniklanadi. Buning uchun anik, mikdorda tortib olingan preparat eritmasiga anik va ma’lum xajmda ortikcha kaliy permanganatning 0,1 mol/l eritmasi va suyultirilgan sulfat kislota kushiladi. Aralashma ma’lum vakt turgach unga kaliy yodid eritmasini kushib, keyin reaksiya natijasida ajralib chikkan erkin yod kraxmal indikatori ishtirokida natriy tiosulfatning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi.

Natriy nitritni tibbiyotda kon tomirlarini kengayti-ruvchi modda sifatida stenokardiya xamda miya kon tomirla-rining spazmasida (migren) 0,1—0,2 g 5 % li eritma

xolida ichiriladi. SHuningdek bu preparat sianidlar bilan zaxarlanganda xam ishlatiladi. Bu xolda 1—2 % li eritmasidan 10 — 20 ml xajmda kon tomiriga yuboriladi.

Natriy nitrit ogzi maxkam yopiladigan shisha idishlarda, korongi joyda B ruyxati buyicha saklanadi.