3-mavzu: s, p, d-elementlari hosilalari dori vositalarining olinishi va tahlili. Halkogenlar, bor, azot, vismut va alyuminiy birikmalari. Diagnostika uchun qo’llaniladigan dori vositalari. Reja

RUX BIRIKMALARI

Rux er pustlogining taxminan 0,02 foizini tashkil

kiladi. U, kadmiy va simob elementlari bilan davriy
snstemaning ikkinchi guruadda rux guruxchasini tashkil
kiladi. Rux tabiatda turli birikmalar xolida uchraydi.
Ulardan eng kup uchraydigan birikmalarga ZnS—aldama
rux va ZnCO₃—galley minerallari kiradi. Rux konlari
Kozogiston, Uzbekistan, Ural, SHimoliy Kavkaz, Sibir,
Uzok SHark noxiyalarida joylashgan. Tibbiyot amaliyotida
rux birikmalaridan rux oksid va rux sulfat tuzi, asosan
sirtdan burishtiruvchi va antiseptik modda sifatida
latiladi. Bu preparatlarning ikkalasi xam DF ga kiritilgan. Pyx oksidi pyx gidroksikarbonat tuzini yukori xaroratda (300°S) kizdirib olinadi.

Rux gidroksikarbonat tuzini, uz navbatida rux sulfat eritmasiga issik natriy karbonat eritmasi kushib olinadi.

Sof ruxga suyultirilgan sulfat kislota ta’sir ettirish rux sulfatni olishda asosiy usul xisoblanadi.

Rux sulfatni eritmadan ZnSCN* 7Ng.O 'xolida kristallash yuli bilan ajratib olinadi.

RUX OKSID

Zinci oxydum

ZnO . M.m. 81,37

Ok yoki biroz sargimtir, amorf kukun modda bulib, suv va spirtda deyarli erimaydi, mineral kislotalarda, ishkorla-rida va ammiak eritmasida eriydi. Bu preparatning amfoter xossaga ega ekanligini bildiradi.

RUX SULFAT

Zinci sulfas

ZnS0₄-7H₂0 M.m. 287,54

Rangsiz, xidsiz, tinik kristall yoki mayda kristall kukun bulib, suvda juda engil eriydi, spirtda erimaydi. Rux, sulfatning suvdagi eritmasi kislotali muxitga ega.

Rux oksid va rux sulfatlarning chinligi ulardagi rux ionini natriy sulfid va kaliy geksatsianoferrat (II) erit-malari ta’sirida ok chukma xolida chuktirib aniklanadi.

Rux oksid kizdirilganda sarik tue oladi, sovitilsa, kaytadan ok tusga kiradi. Preparatning ushbu xossasidan uning chinligini aniklashda xam foydalaniladi.

Rux sulfat tarkibidagi sulfat ioni odatdagicha bariy sulfat xolida chuktirib isbotlanadi.

Rux oksid va rux sulfatlarning tozaligini tekshi-rishda ular tarkibida yot moddalardan alyuminiy, temir, mis, kurgoshin va boshka ogir metall birikmalarining bor-yukligini aniklanadi. Buning uchun rux sulfatning suvdagi eritmasiga yoki rux oksidning suyultirilgan sulfat kislotadagi eritmasiga ishkoriy muxitgacha ammiak kushila-di. Suyuklikda loykalanish yoki biror rang paydo bulmasli-gi kerak. Aksincha, preparat tarkibiga alyuminiy birikmasi kushilib kolgan bulsa, unda ok, temir kungir-kizil rangli loyka, mis esa suvda eruvchan kuk kompleks tuz xosil kiladi.

Rux sulfatning tarkibida yot kushilma sifatidagi kalsiy va magniy ionlarini uning ammiakli eritmasidan natriy gidrofosfat eritmasi ta’sirida MgHPCu va SaNRS>4 ok chukma x,olida chuktirib bilinadi. Rux oksidi tarkibida yot kushilma sifatida kurgoshin birikmalarining bor-yukligini bilish uchun, uning sirka kislotadagi eritma­siga kaliy xromat eritmasi kushiladi. Bunda sarik chukma (loyka) xosil bulmasligi kerak.

DF talabiga kura, rux sulfat uz tarkibida xlorid va nitrat birikmalarini saklamasligi kerak. Nitratlarni odatdagicha difeniLaminning konsentrlangan sulfat kis-logadagi eritmasi ta’sirida kuk rang berishiga karab, xlor ionini esa kumush xlorid xolida chuktirib aniklanadi.

Rux oksid va rux sulfatlarning mikdori magniy va kalsiy birikmalari kabi kompleksonometrik usul buyicha .shiklanadi. Bunda rux sulfat eritmasini ammiakli bufer na kislotali maxsus xrom-kora indikatori ishtirokida trilon B ning 0,05 mol/l eritmasi bilan suyuklik kizil-binafsha rangdan kuk rangga utgunga kadar titrlanadi. Rux oksidini aniklashda avval ' uni suyultirilgan sulfat kislotada eritib, keyin titrlanadi.

Rux oksidi burishtiruvchi, kurituvchi va antiseptik modda sifatida sirtdan sepma, surtma va pasta shaklida kulla-nadi.

Pyx sulfatning 0,1 %, 0,25 % va 0,5 % li eritmalari urologiya amaliyotida (uretrit, vaginit) va boshka ka-salliklarni davolashda ishlatiladi. Rux sulfatni yana 0,1—0,3 g dan kustiruvchi modda sifatida ichiriladi. Uni kukun shaklida va 0,25 % li eritmasining 2 % li bor kislota bilan bulgan eritmasi kuzga tomizish uchun 10 ml dan shisha idishlarda chikariladi.

Rux sulfat (B ruyxatida) va rux oksidlari ogzi max-kam yopiladigan idishlarda saklanadi.

YOD

Jodum A. m. 126,92

Yodni birinchi marta 1811 yilda fransuz fabrikanti Kurtua suv utlarining kulidan ajratib olgan. Yod buglari binafsha rangli bulgani uchun unga yod (yunoncha «yodes» — binafsha demakdir) deb nom berilgan. Yod tabiatda turli birikmalar, jumladan natriy, kaliy yodid, kalsiy yodat — loutarit — Ca(J0₃)2, natriy yodat NaJ0₃ xolida uchraydi. Yod birikmalari juda oz mikdorda dengiz suvida (0,01—0,04 mg/l), dengiz suv utlari (suv karami, fukus va kizil filoforalar) organlarida 0,5—0,2% va undan ortik buladi. Yod birikmalari. neft burg kuduk suvlari tarkibida 1 litr suvda 10 mg dan 100 mg gacha buladi. Yod CHili, Peru va Boliviya davlatlaridagi selitra konlarida 1 % gacha natriy yodat xolida uchraydi. U tirik organizmdaturli murakkab moddalarni, jumladan kalkonsimon bez ishlab chikaradigan tiroksin, uch yod tironin gormonlari tarkibida xam uchraydi. Rossiyada birinchi marta 1915 yilda rus olimlaridan L. V. Pisarjevskiy va N. D. Averkievlar Kora dengiz suv utlari kulidan yodni olish ustida tajriba utkazib, Ekaterinaslavda (X,ozirgi Dnepropetrovsk) yod ishlab chikarish zavodi kurilishiga asos soldilar. Bu zavod uz faoliyati davrida, ya’ni birinchi jaxon urushi yillarida, atigi 200 kg yod chikarar edi. Albatta bu mikdordagi yod unga bulgan talabni mutlako ta’min eta olmas edi. Grajdanlar urushi davrida zavod vayron bulib ketdi.

K,ora dengiz suv utlaridan yod olish ustida ishlayotgan bir vaktda, professor V.'E. Tishchenko va A. I. SHustovlar raxbarligida ok dengiz suv utlari xam tekshirila boshlandi va V. E. Tishchenko tashabbusi bilan Arxangelsk shaxrida yod ishlab chikarish zavodi kurildi. Lekin u xam yodga bulgan talabni kanoatlantirmas edi. Zavod 1925—1926 yil-larga borib 250—300 kg dan ortik yod ishlab chikara olmadi. 1924 yildan boshlab sobik Butunittifok ilmiy tekshirish kimyo-farmatsevtika instituti (BITKFI) olimlari tomoni-dan Boku noxiyalaridagi parmalangan neft burg-kuduk suvlaridan yod olish usullari xam keng mikyosda urganila boshlandi. SHu yillarda professor O. YU. Magidson raxbarligida bir gurux olimlar yodni neft burg-kuduk suvlaridan adsorbsiya yuli bylan; olish usulini kashf etdilar. Bu usul buyicha yodni olish jarayoni kuyidagi boskichlardan iborat:

1. 
   Neft burg-kuduk suvini neft va uning tarkibidagi turli naften kislotalar xayda mexanik moddalardan tozalash.
   
2. 
   Suv tarkibidagi yod ionini (kaliy va natriy yodidlar xolida buladi) sulfat kislota ishtirokida natriy nitrit bilan kuyidagi kimyoviy tenglama buyicha oksidlab olish:
   

3. Burg-kuduk suvidan yod olish jarayonining navbatdagi
boskichi, reaksiya natijasida ajralib chikkan mayda
dispers xolidagi erkin yodni faollangan (aktivlangan)
lista kumir bilan adsorbsiyalashdan iborat:

- yod+kumir-isumir—yod.

4. Yod olish jarayonining turtinchi boskichi yodni kumir
tarkibidan natriy gidroksid yoki natriy sulfit eritmasi
yordamida desorbsiya kilib olish bilan tugaydi. Bunda erkin
yod yana tuz xolatiga utadi:



yoki

5. Jarayonning oxirgi boskichida eritmadan yodidni yana kaytadan sulfat kislota ishtirokida kaliy xlorat yoki natriy nitrit bilan oksidlab yodni erkin xoliga utkaziladi:

Yodni kaysi yul bilan olishdan kat’iy nazar, uning tarkibi etarli darajada toza bulmaydi. SHuning uchun xam keyinchalik uning tarkibiga kushilib kolishi mumkin bulgan organik va mineral moddalardan ajratish maksadida sublimatsiya (kuruk xaydash) yordamida yoki konsentrlangan sulfat kislota bilan ishlab tozalanadi.

Xozirgi vaktda burg-kuduk suvlaridan yod olish asosiy usul bulib, u iktisodiy jixatdan arzon va yodga bulgan talabni gula kondiradi. Burg-kuduk suvlaridan brom va bor birikmalari xam olinadi.

Yod kulrangrok koramtir tusli yaltirok va uziga xos ut-kir xidli kristall modda bulib, oddiy xaroratda asta-sekin buglanadi, kizdirilganda esa binafsha rangli bug xoliga

utadi.

Yod suvda juda kam eriydi, spirt, efir, xloroform va boshka organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Uning suvda eruvchanligi kaliy va natriy yodidlar ishtirokida kompleks birikmaga (Kh) utishi xisobiga oshadi.

Ushbu kompleks tuz bekaror bulganligi uchun uzidan erkin yodni oson ajratadi. Preparatlarning suv, spirt va efirdagi eritmasi tuk kungir, xloroform va uglerod sulfiddagi eritmalari esa binafsha rangga buyalgan

buladi.

Yodning chinligini aniklashda, uning suvdagi kaliy yodidli eritmasiga bir tomchi kraxmal eritmasi tomizilsa, suyuklik kuk tue oladi. Uni kaynatilsa eritma rangeizlana-di, kaytadan sovitilsa yana uzining avvalgi kuk rangiga

utadi.

Preparatni tozaligini aniklashda uning tarkibida yot kushilmalardan yodsian birikmasi bor-yukligini berlin lazuri x,osil kilish reaksiyasi buyicha aniklanadi. Buning uchun maydalangan preparatning namunasini suv bilan chaykatib suziladi. Keyinchalik filtratni sulfit kislota ta’sirida rangeizlantiriladi va unga temir (II)-sulfat,

13—6543 193

temir (III)-xlorid va natriy gidroksid eritmalari kushib isitiladi. Bunda yodsiandagi sian koldiri temir (II)-sulfat bilan natriy geksatsianoferrat (II) ga utadi. Ke-yin aralashmaga suyultirilgan xlorid kislota kushiladi. Kuk rangli berlin lazuri x,osil bulsa, bu preparat tarki-bida yodsian borligini bildiradi:

J2 + S0₂ + 2H₂0-*2HJ + H₂S0₄

JCN + H₂O^HJO + HCN

HJO+S0₂ + H₂Q-*HJ + H₂S0₄

HCN + NaOH-*NaCN + H₂0

6NaCN + FeS0₄^Na₄[Fe(CN)₆] + Na₂SO„

Na₄[Fe(CN)6 + FeCl₃-^NaFe[Fe(GN)₆]+3NaCI.

YUkorida olingan filtratning yana boshka bir kis-mida yot kushilma sifatida xlor, brom ionlari va yod-xloridlar aniklanadi. Buning uchun filtratni sulfit kislota ta’sirida rangsizlantirilgandan sung unga kumush nitrat va ammiakning konsentrlangan eritmasini kushib chaykatiladi. Bunda xlor va brom ionlari kompleks tuz x,olida eritmaga utadi:

Keyinchalik aralashmani filtrlab, filtratga suyulti­rilgan nitrat kislota kushiladi. Suyuklikda loykalanish ruy bersa, bu preparat tarkibiga xlor va bromny yot birikmalari kushilib kolganligidan darak beradi.

Yodning mikdorini aniklashda, uning tarozida tortib olingan namunasini dastavval kaliy yodidning suvdagi eritmasida eritib, sung kraxmal indikatori ishtirokida natriy tiosulfatning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrla-nadi.

Yod eritmasida kaliy yodid bilan kompleks birikkan xolda bulganligi uchun reaksiyani kuyidagicha xam yozish mumkin.

Yodning 5 % va 10 % li spirtdagi eritmalari (Solutio jodi spirituosa 5 %, 10 %) tibbiyotda temiratkini, zambu-ruglar chikaradigan teri kasalliklarini davolashda x;amda sirtki zararsizlantiruvchi modda sifatida kullanadi. Yodning spirtli va kaliy yodidli suvdagi eritmalari endemik bukok kasalligida ichish uchun beriladi. Yod jips berkiladigan shisha tikinli (kopkokli) idishlarda, salkin va yoruglik tushmaydigan joylarda B ruyxati buyicha sak-lanadi. Yodning spirtli eritmalarini, ayniksa 10 % li eritmasini saklashda, uning oksidlovchi xossasini nazarda tutish kerak, chunki u belgilangan muddatdan uzok vakt saklanish natijasyda spirt bilan reaksiyaga kirishib, sirka aldegidi, sirka kislota,, etilyodid, yodid kislota kabi moddalarni x,osil kiladi va ular xisobiga preparatda erkin yodning Mikdori kamayib ketadi. Odatda yodni 10 % li spirtdagi eritmasi bir oy muddatgacha saklanadi.