3. mikroorganizmlarning oziqlanish tiplari va ularga tashqi muhit omillarining ta’siri

3. MIKROORGANIZMLARNING OZIQLANISH TIPLARI VA ULARGA TASHQI MUHIT OMILLARINING TA’SIRI
Ko‘z ilg‘amas, juda kishik mikroorganizmlar o‘z hajmlariga nisbatan juda ko‘p miqdordagi moddalarni qayta ishlash xususiytiga egalar. Masalan, bakteriya hujayralari sutkasiga o‘z og‘irligidan 30-40 marotaba ko‘p bo‘lgan oziqani o‘zlashtirish imkoniytiga ega. Bu hodisa, mikrob hujayrasi qabul qilayotgan yoki chiqarayotgan moddalar ular hujayralarining bor sathisha baravariga amalga oshirilishi bilan tuchuntiriladi. Mikrob hujayra va tashqi muhit orasida modda almashinuvi amalga oshirib turiladi.
Modda almashinuvi yoki metabolizm deb hujayra va u yshab turgan tashqi muhit orasidagi modda va energiy almashinuvi jarayonlarini ta’minlab turuvshi va fermentlar yordamida amalga oshiriluvshi maxsus yo‘naltirilgan reaksiylar majmuasiga aytiladi.
Modda almashinuvi ikki jarayondan iborat: birinshi - tashqi muhitdan o‘sish va rivojlanish uchun zarur bo‘lgan moddalarni qabul qilib olish va ular asosida hujayra elementlarini sintez qilish (oziqlanish) va ikkinchi - tashqi muhitga oxirgi mahsulotlarni chiqarish.
Mikroorganizmlarda har qanday oziqa moddalarini almashinuvi ikki yo‘nalishdan birida: anabolizm yoki katabolizm asosida amalga oshiriladi. Anabolizm hujayrada oddiy birikmalardan, yangi biopolimerlar tuzich bilan bog‘liq bo‘lib, ATF (adenozin ush fosfat) dan chiqadigan energiyni yutish bilan bog‘liq. Katabolizm - fermentlar yordamida yuqori molekulalik organik moddalarni parshalanishi bo‘lib, bu jarayonda energiy ajralib chiqadi va ATF yoki boshqa energiyga boy bo‘lgan birikmalar tarkibida to‘planadi (energiy zahirasi tashqil etiladi).
Mikroorganizmlarda modda almashinuvi, hujayraga qurilish materiallari olib kirish va shu materiallarni hujayra ishida qayta ishlaydigan reaksiylardan iborat. Bu reaksiylar maxsus fermentlar ishtirokida olib borilib, ularni o‘tishi birin-ketin olib boriladi.
Birinshi reaksiy natijasida hosil bo‘lgan mahsulot, ikkinchi reaksiy uchun substrat bo‘lib xizmat qiladi (Substrat- parshalanishi yoki o‘zgarishi lozim bo‘lgan modda) yuqorida aytib o‘tilganidek, mikroorganizm o‘sishi uchun tashqaridan (oziqa muhitidan) barcha kerakli moddalarni olishi shart. Bu moddalarni ba’zilari oziqa manbai ba’zilari esa energiy manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Mikroorganizmlarni u yoki bu moddaga bo‘lgan muhtojligini, uning hujayrasini kimyoviy tarkibini o‘rganish orqali topish mumkin.
Bir so‘z bilan aytganda, hujayra tarkibini tashqil qiluvshi barcha elementlar oziqa muhitida bo‘lishi shart.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan elementlar orasida eng biogenetik hayotiy zarur element uglerod hisoblanadi. chunki, uglerod mikrob hujayrasini sintez qiladigan barcha organik moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod, kislorod, vodorod, azot va oltingugurt bilan o‘zaro aloqaga kirib, hayotiy zarur moddalar sintez bo‘lishiga xizmat qiladi. Aminokislotalar, oksidlar, karbon suvlar, uglevodlar, nuklein kislotalar, yog‘lar va hakoza shular jumlasidandir. Ikkinchi, eng muhim, biogen element, bu azotdir. Azot mikroorganizmlarni o‘sishi, rivojlanishi va ko‘payishi uchun o‘ta zarur bo‘lgan aminokislotalar, oqsil moddalr, nuklein kislotalar tarkibiga kiradi.
Mikroorganizmlarning oziqlanishida boshqa elementlar ham, jumladan, fosfor, oltingurgut, kislorod, temir, kaliy, kalsiy va boshqa elementlar ham zarur. Ularning birortasi oziqa tarkibida bo‘lmasa, mikroorganizmlarning o‘sishi juda ham sekin keshadi yoki umuman o‘smaydi.
Mikroorganizmlar oziqlanishiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi. Energiy manbaiga qarab barcha organizmlar fototroflar - yorug‘lik energiysini ishlatishga qodir organizmlar va energiyning kimyoviy manbalariga muhtoj organizmlarga bo‘linadi.
Uglerod manbaiga qarab esa organizmlar - geterotroflarga (asosan uglerod manbasi sifatida uglerod ikki oksidi CO₂ ishlatadigan organizmlar) va geterotroflarga (uglerodning organik birikmalariga muhtoj organizmlarga bo‘linadi.
SHunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda butun mikroorganizmlar to‘rtta katta guruhga bo‘linadilar:

1.